گرفتێن ئەقلێ مرۆڤێ کوردل هەمبەر دادگەها پرسیاران
“مرۆڤەکێ وێرەک بە، د کارئینانا ئەقلێ خوە دا/ کانت”
ئیرۆ ئەقلێ مرۆڤێ کورد، خوە ئێخستیە د ترازیا پرسیاران دا، گەلۆ چەوا مرۆڤ دکاریت ڤی جورێ ئەقلی پێناسە بکەت و کارکرنا ڤی ئەقلی ل چ ئاستە؟ ئەرێ ئەقلێ مرۆڤێ کورد، ئەقلێ گۆتن یان کریارێ‌یە؟ یەک ژ کارێن مەزن و گرینگێن هێراکلیت کری، شیا گۆتارا بوونێ، ژ زمانێ ئەفسانێ ڤەگوهێزیتە ئەقلی، نەمازە پشتی، کۆ “مێتۆس و لۆگۆس” ژێکجوداکرین. راستە چەوا فەلسەفا یۆنانی ل سەر لۆگۆس هاتیە دامەزراندن، وسا ژی فەلسەفا یۆنانی ل سەر دەسەلاتا ئەقلی وەک ڤەگەر ژ بۆ فامکرن و زانینێ راوستیایە. ئها ل ڤێرێ دپرسین، ئەرێ مرۆڤ دکاریت پرۆسێسا ئەقلانی، بێی شیانا فامکرنا مەرجێن دیرۆکیێن ئافراندنا ڤی سیستەمی، بکەت؟ دڤێت ل دەسپێکێ، ئەم ژی ل سەر رێک و کریارێن ئاڤاکرنا ئەقلێ مرۆڤێ کورد باخڤین، چونکۆ ئەڤ جورە ئەقلە، د ناڤبەرا “مێتۆس و لۆگۆس” دا هاتیە هنداکرن. هەروها ل جهێ ئەم ل سەر بەرهەمێ ئەقلێ مرۆڤێ کورد باخڤین، ل سەر ئەقلی ب خوە باخڤین، باشترە. ب ڤێ یەکێ، ئەو تشتێن ب درێژیا دیرۆکا مە هاتینە بەرهەم، پێناسا ئەقلێ مرۆڤێ کورد دکەن، چونکۆ کورترین پێناسا ئەقلی، خوە د رێكا تێهزرکرن و رەفتارێ دا دبینیت.
گەلۆ ئەڤا ئەم ل سەر دنڤیسین، رەخنا ئەقلێ مرۆڤێ کوردە یان ڤەکۆلینا رەوشا قووناغێن وەرارا ئەقلێ مرۆڤێ کوردە؟ بێی ژێککرنا ئالاڤێن ئەقلێ مرۆڤێ کورد، رێکێن دەربازبوونێ بەرچاڤ نابن، یا کۆ تا نوکە ل سەر هزرا مرۆڤێ کورد زالبووینە. مەبەست ژ شرۆڤەکرنا رەخنا ئەقلێ هەیی، دا کۆ ئەقلێ کلاسیک بهێتە خڵۆلەکرن و رێکا تۆمارکرنا ئەقلێ سەردەمی بهێتە خوەشکرن. دیارە ئەڤە ژی، بیاڤێ سەربخوەیا خوەیاتیا مرۆڤێ کورد و بەشداربوون، د ئافراندنا دیرۆکێ دا بەرین دکەت.
ئەرێ ئەقلکرنا ئەقلێ کوردی هاتیەکرن؟ دڤێت ل دەسپێکێ ئەم خوە ژ خەونان رزگار بکەین، دا کۆ بکارین راستی پرسگرێکێن خوە بێین و پێکۆلا ئەقلکرنا ئەقلێ خوە بکەین. ئێدی پرۆسێسا ئەقلکرنا ئەقلی ب خوە، پارزنین و دەسنیشانکرنا ئاموورێن بەرهەمئینانا ئەقلی دکەت و پاش پێڤاژۆیا دیرۆکیا ڤی ئەقلی سەراست دکەت. ئها ل ڤی چاخی، ئەڤ ئەقلە دکاریت ببیتە گۆتارەکا سازۆکار و دامەزرایا ئەقلانی.
گەلۆ پێکهات و پاشخانێن ئەقلێ مرۆڤێ کورد چنە؟ ب گشتی دەردێ مە، پرسگرێکێن ئەقلێ مەنە، چونکۆ گرفتێن مە یێن تێهزرکرنێ ب خوە ژی، ئەگەر و ئەنجامێن پرسگرێکێن مەنە. مرۆڤ دکاریت ب ئاوایەکێ دی ژی بێژیت، دەردێ مەیێ گران، گرفتێن ئەقلێ مرۆڤێ کوردن، چونکۆ گەلێن رۆژهلاتا ناڤین گرفتێن ئەقلی، بەری بیاڤێن دی هەنە. ئەڤ تەڤلهەڤیە ب خوە ژی، نیشانێن گرفتێن ئەقلێن دەڤەرێ بەرچاڤ دکەت. بنێرە چەوا “ئەرکێ ئەقلێ ئورۆپی، هەر تشتی دگوهەریتە ئەقلی”، وسا ژی ئەم، هەر تشتی دگوهەرینە گرفتان. ئها هوسا ئیرۆ گرفتێن ئەقلی، سەردەستێ تەڤایا ژیان “ئابۆری، جڤاکی، مۆرالی و رەوشەنبیری”یا خەلکێ دەڤەرێ بووینە. بێگومان ب ڤان ئالاڤ و تێهزرکرنان، ئەم نکارین گوهەرینێن ریشالی یێن دەڤەر و جیهانێ فام بکەین.
ئەرێ ئارێشێن مە، ژێدەرێن خوە ژ هەژاریا دیرۆکی یان هزری وەردگرن؟ ب راستی، گرێیێن گرفتێن کوردان، ژێدەرێن خوە ژ کەڤنەشۆپیا ئەقلێ مرۆڤێ کورد ب خوە وەردگرن. لەورا ئەگەر دەرد و گرفتێن گەلێن دەڤەرێ، گرفتێن ئەقلێن سەردەست بن. پا گرفتێن ئەقلێ مە، د ڤان ژێدەران دانە، کۆ ئەو ژێدەرێن ئەزموون و هێزێ ژێ وەردگرین شاشن. ژ بەر هندێ، مە پێدڤی ب پێداچوونەکا گشتیا دیرۆکا خوە دا هەیە، چونکۆ ئەڤ ژێدەرێن کەڤنار و گەنی، گیانی ددەنە ڤیروسا ــ Virus ستەمکاری و خوەشباوریان، کۆ تەڤایا گەل ب ساناهی دهێتە خاپاندن. لەورا ئەگەر ژێدەرێن ئەقلی، فاکتەرێن میراتگری ــ Genetics و ژینگەهێ ــ Environment بن، پا دڤێت گەلۆ ئەقلێ مە ل سەر چ پاشخان هاتبیتە ئاڤاکرن؟ دیارە ئەڤە ژی، وەک ئاماژەیەک خویا یا ئاست و شیانێن هێزێن جڤاکی و ئەقلێ مرۆڤێ کورد، بەرچاڤ دکەت. ئها ئەڤ ڤالاتی و هلوشیانا مە، ڤەدگەریتە نەبوونا ئیدیۆلۆگیەکا دوورهێلی و لۆژیکیا بکاریت ئەقلێ مرۆڤێ کورد ئاراستە بکەت. دیارە ئەڤە ژی، دڤێت کار ل سەر چارەیا دەرز و رەوشا ئەقلێ مرۆڤێ کورد بهێتەکرن، چونکۆ بێی ڤێ یەکێ، دێ هەر خوە دووبارەکەین. مرۆڤ دکاریت ل سەر ڤێ شرۆڤە و پاشخانێ دیسان بپرسیت، ئەرێ پا دێ ب چ قانوون و دەستوور، دادگەهکرنا ئەقلێ مە هێتەکرن؟ دڤێت سەرەدەریا دگەل ئەقلی، گرێدایی گرینگیا هلبژارتنا فۆرمێ مێتۆدی بیت، چونکۆ مێتۆد دەسنیشانا چەواتیا شرۆڤەکرنا ئەقلی دکەت، بەلێ پا دەمێ هزر بۆ کۆنتێکستی دهێتە گوهەرین، هزر راستی بازنبوونێ دهێت. لەورا ئیرۆ گەنگەشە ل سەر ئۆنتۆلۆگیا هشمەندیا مرۆڤێ کورد، گەلەکا گرینگە، چونکۆ مە کوردان چ مێتۆدێن رەخنەیی نەبووینە، دا کۆ بکەینە نەخشەرێکا راڤەکرنا جوگرافیا ئەقلێ/ کارێکتەرێ مرۆڤێ کورد.
گەلۆ ئەقلێ مرۆڤێ کورد، تیۆری یان پراکتیکیە؟ هەموو خواندن و رەخنێن ئەقلێ مرۆڤێ کورد، د هناڤێن خوە دا ڤەدەری خەونا هێخوازیا دامەزراندنا پرۆژێ رێنیسانس و گوهەرینێ‌نە. هەرچەندە ژی، شەر و شۆرشان گەلەک خەریتە و بنواش ل نک مە گوهەرینە، بەلێ ئەقل نەهاتە گوهەرین، چونکۆ تەنێ ئەقل ب رێکا ئەقلی دهێتە گوهەرین. لەورا “رەشبینیا ئەقلی و گەشبینیا حەزێ/ گرامشی”، زالی سەر پرۆپاگەندێن مەیێن بێواتە و بێمۆرال بووینە! ئها ئەڤ رەشبینیا مە، زالی سەر پرۆسێسا مە یا رەخنێ ژی بوویە. ب گشتی، دڤێت چەوا گەشبینیا مە ئەقلانی بیت، وسا ژی رەشبینیا مە ژی لۆژیکی بیت.
ئەرێ مرۆڤ دکاریت هزر د ئەقلێ مرۆڤێ کورد دا، بێی هزر د خەیالا وی دا بکەت؟ ئەگەر کاراییا هزری بەشەک، ژ کاراییا دیرۆک و رۆهنیا نێرینا ئەقلێ دیرۆکی بیت. پا ئەقلێ کورە دەسەلاتێ ل مە دکەت، لەورا ل هەردەرێ “شاشی و نەزانەبوون” وەرارێ دکەن. ژ بەر هندێ، ئەڤ ئەقلێ کورتبین و بێ دەسەلات نە ئەقلە، چونکۆ مەرجێن تێهزرکرنێن تەندرست تێدا نینن. لەورا پرۆسێسا ئەقلی ل نک مە، زالبوونا هێزێ‌یە! ب ئەنجام، د جڤاکێن پاشڤەروو دا، هێشتا جوداهیێ د ناڤبەرا ئەقلێ هێزێ درست دکەت و ئەقلێ بەرهەمێ هێزێ دا، ناکەن! لەورا ل دەسپێکێ دڤێت نەخشێ خەریتا ئەقلێ مرۆڤێ کورد بهێتە کێشان، پاش ئەڤ خەریتە ب هەموو هوورکاریێن خوەڤە بهێتە شرۆڤە و داڤەکرن، چونکۆ ئەقل ب خوە ژی گەریانا ل ئەگەرانە/ ئەرستۆ.
ب سەرهەڤ، دەسکەتێن هەر گەلەک شانازیێ پێ بکەت، نە تەنێ “ئاڤاهی، کارگەهـ، دەزگەهـ و سازی”ێن ماتریالینە، بەلکۆ دەسکەتێن گرینگ و نەمر ئاڤاکرن و هشمەندیا ئەندامێن “جڤاکێ، ژێیاتی، رەوشەنگەری، ئەقلمەندی و هزری”ینە. ئێدی ئەگەر ئەقل ئالاڤێ بەرهەمئینانا هزران بیت، پا چما ئەقلێ مرۆڤ کورد نە یێ بەرهەمدارە/ یێ خرشە؟! وەک بەرسڤێن سەرهەڤ و بەرهەڤ، هەرچەندە هزر ب خوە، سیستەم و تێگەهەکە دەربرینێ، ژ چینەکا تایبەتا جڤاکی دکەت، چونکۆ هزر تیۆریزەکرنا دوورهێلی ب تێهزرکرنێن فەلسەفیە.
ب ئەنجام، پرۆژێن سیاسی ژی، دبنە پارچەک ژ تیۆریزەکرنا ڤێ هزرێ. راستە ئەقلێ مرۆڤێ کورد، نکاریە تا نوکە هزران بەرهەم بینیت، بەلێ خواستەکا ئیرۆ هزرێن مە بکارن رێکێ بدەنە ئەقلێ دوورهێل، سیستەم، پێڤەندی و پرۆسێسا کارێن رەوا قەبوول بکەت. د ڤێ هێلێ دا شۆپنهاوەر دبێژیت: “کێم جار ئەم هزر د وان تشتان دا دکەین، ئەوێن مە هەیین، بەلێ ئەم گەلەک جاران هزر د وان تشتان دا دکەین، ئەوێن مە نەیین!” هەر بۆ نموونە، راستە مە گوند هەنە، بەلێ ئەم ل سەر گوندان نا ئاخڤین و مە باژار ژی نینن، لێ ئەم گەلەک ل سەر باژاران دئاخڤین!
محسن ئۆسمان
دهۆک، 2025.09.26
Visa mindre