ل سەر “بێدادی و ستەمکاریا رۆژهلاتا ناڤین”
گەنگەشێن هزری
ل سەر “بێدادی و ستەمکاریا رۆژهلاتا ناڤین”
راستە گەلەک پێناسێن ستەمکاریێ هەنە، بەلێ یەک ژ دیاردێن ستەمکاریێ کار و بەرژەڤەندیێن گشتی، ب بریارێن یەک کەسی دهێنەدان. هەروها گەلەک جورێن ستەمکاریێ ژی هەنە، بەلێ دڤێت ل دەسپێکێ بنواشێ دیرۆکیێ تێگەهی بهێتە ناسکرن، کو “ستەمکار ــ Despot، ژ پەیڤا یۆنانی دێسپۆتس ــ Despots، ب واتەیا خوەیێ خێزانێ هاتیە. پاش ئەڤ پەیڤە، ژ سینۆرێن مالێ، دەربازی جیهانا سیاسی بوویە”.
رەوشا باژارڤانیێن کەڤنارێن رۆژهلاتا ناڤین ل سەر جوباری، ئاڤدێری و بەنداڤان بوویە، ئەڤێ ژی وەکریە کارێ سوخرێ و کوولەکرنا خەلکی، وەک کۆم بهێتەکرن. دیارە ئەڤە ژی، پشتی پەیدابوونا دەولەتێن باژاران بوویە. لەورا زانایێ ئەلمان کارل ڤیتفۆگێل ــ Karl Wittfogel ئەڤ دەڤەرە، ب کولتورێ “ستەمکاریا رۆژهلاتا ناڤین” بناڤکریە. ڤیتفۆگێل گەلەک مفا، ژ راڤە و داڤەکرنا مارکس، ل سەر فۆرمێ بەرهئینانا ئاسیایی دیتیە. ئەڤ جڤاکە، ل سەر سیستەمێ برێڤەبرنا ئاڤدێریێ رادبیت، یاکو ب “تیۆرا ئاڤێ/ جڤاکێن ئاڤی” دهێتە بناڤکرن. ئێدی یێ دەسەلات ل سەر ئاڤێ هەیی، ئەوی دەسەلات ل سەر جڤاکی ب تەڤایی هەیە، چونکو ئەڤە جڤاکێن رووباری و دەولەتێن هیدرۆلیکی/ ئاڤینە. ئانکو چەوا جاران، کێ دەسەلات ل سەر ڤان کەنالان “جوباری، ئاڤدێری و بەنداڤان” هەبایە، وسا ژی دەسەلات ل سەر تەڤ بیاڤێن دی یێن بازرگانی و ژیانێ هەبوویە. ئیرۆ ژی ب هەمان شێوە، کێ دەسەلات ل سەر چالێن نەفتێ/ پەترۆلێ هەیە، ئەوی دەسەلات ل سەر تەڤایا کار و داهاتان ژی هەیە.
خەما دەسەلاتێن مێزۆپۆتامیا و نهالا نیل، زالبوونا ل سەر بەنداڤ و مرۆڤان بوویە، چونکو رێکخستنێن جڤاکی، دبنە مەرجێن سەرەکیێن برێڤەبرنێ. ژ بەر نەبوونا پاوانێ/ مولکیەتا تایبەت، چینێن جڤاکی ب فۆرمێ خوەیێ بەرهەمئینانا ئاسیا پەیدانەبوون. ئانکو پاوانێ گشتی گرێدایی دەسەلات/ دەولەتێ‌یە، لەورا فۆرمێ ستەمکاریێ سەردەستە، کو ئەڤ فۆرمە ب “ستەمکاریا رۆژهلاتا ناڤین” دهێتە بناڤکرن. نەمازە مارکس ئەڤ تێگەهە، ب “فۆرمێ بەرهەمئینانا ئاسیا” بناڤکر و ماکس ڤێبەر ژی، ب “سیستەمێ میراتگریا ئاسیا” بناڤکریە. ل گۆر مارکس و ئەنگلس، بنگەهێ پێڤەندیێن جڤاکی د ناڤبەرا دەسەلاتدارێ ستەمکار و تەڤایا خەلکی دا، ل سەر بنواشێ “کوولەداریا گشتی” رادبیت.
وەک ژێدەرێن دیرۆکێ بۆ مە بەرچاڤ دکەن، سیستەمێ “ستەمکاریا رۆژهلاتا ناڤین” وەک میراتگریا دیرۆکی، باندۆر ل سەر هزر و ناڤەرۆکا ئۆلێن ئیبراهیمی “یەهودیەت، مەسیحیەت و ئیسلام”، مینا هاڤی و کوولەکرنا تاکی کریە. لەورا ب درێژیا دیرۆکێ ستەمکاری و بێدادی، بەرێ خەلکێ هەژار ددەتە پەناگەهێن هاوارهاتنێ. ل چاخێن کەڤنار ژی، خەلک ل ژێر بێدادیا سەردەستان، ب ئەفسانە و ئۆلان هاتینە هاویژکرن. ژ بەر هندێ، هەستێن بێدادی و ستەمکاریێ، سەردەستێ کەشێ گشتیێ جڤاکی دبن. لەورا دەما مرۆڤ ل دیرۆک و پێکهاتا ئەقلێ ئیسلاما سیاسی دنێریت، خویا دبیت ژێدەرێن ڤی ئەقلی ژ نموونا ستەمکاریا دەڤەرێ هاتینە وەرگرتن، مینا “فیرعەون/ مسر، خەسرەو/ ولاتێن فارس و کەیزەر/ بیزەنتی، کو دبنە سێ نموونێن چەڤەنگێن ستەمکاریا سیاسی. هەروها د چەڤەنگ و ئیکۆنێن کەڤنار دا، پتر وێنێن شیر و هەسپ دهێتە دیتن، ئەڤە ژی فۆرمێ دەسەلاتێ وەک ستەمکاریێ بەرچاڤ دکەت. ئەڤە ژی نوونەراتیا کلاسیکێن رەوشەنبیری، سیاسی و رێکخستنێ دکەن، کو ئیسلامێ ب فرەهی ئەزموونا وان وەرگرتیە”. ئێدی پرسگرێکا تێکهلیا د ناڤبەرا سیاسەت و ئۆلی دا، نە کریارەکا نوویا د هزر و رەفتارێن مرۆڤاهیێ دا، بەلکو ژ سەردەمێن کەڤنار، ئەڤ باوریە تەڤلی هەردوو جەمسەرێن ئۆلی و ئیدیۆلۆگی بوویە. ب ڤی ئاوایی، ئەڤ ستەمکاریە بوویە بنواشێ دەسەلات و ئەقلیەتا ئیسلاما سیاسی و پاش دەربازی کولتور و پێڤاژۆیا پارت و سیاسەتا دەڤەرێ ژی بوویە. لەورا ل گۆر کەواکبی ژی، ستەمکاریا سیاسی، ژ ستەمکاریا ئۆلی دهێت. مرۆڤ نکاریت ژ ستەمکاریێ رزگار بیت، ئەگەر ژ رەوشەنبیری، باوری و تێگەهێن ستەمکاریێ رزگار نەبیت.
گەلۆ زانستێن جڤاکی، ل ڤان دەڤەران دکارن بێژنە مە، چما ستەمکاریا رۆژهلاتا ناڤین، تا نوکە هەر بەردەوامە؟ دیارە ستەمکاری ژ بەرمایێن میراتگری نەهاتیە، بەلکو ژ پاشخانێن رەوشەنبیری، دیرۆکی و جڤاکی/ ژینگەهێ دهێت. ئانکو ستەمکاری وەک هەر دیاردەکا دی، ژ کولتور و هێزێن جڤاکی دهێت، چونکو ستەمکاری رەهێن خوە دکێشیتە کووراتیا نژنینێن جڤاکی. ب ڤێ یەکێ، ئەڤ ئەقلێ ستەمکاریێ، دەربازی ژێدەرێن مە یێن پەروەردە و رەوشەنبیری ژی بووینە.
ب ڤێ تێگەهشتنێ، دەسەلات نە تەنێ پرۆسێسەکا سیاسیە، بەلکو پرۆسێسەکا جڤاکی و رەوشەنبیریە، شووری گوهەرینا بنواشێ کوورێ ئەقل و کولتوری دبیت. لەورا تایبەتمەندیا رەوشەنبیریا مە، ل سەر هەییا دەسەلاتێ‌یە، نەکو ل سەر ئاخێ/ ولاتی درستبوویە، کو مژوولکرنا خەلکی ب ئەولەهیا ل هەمبەر دەسەلاتا هەروهەر، ترساندنا خەلکی، کو ئەگەر ئەڤ دەسەلاتا نەبیت، دێ ئیسلاما تۆندرەو/ دژمن هێنە سەر دەسەلاتێ. ئها ل سەر ڤێ ئاخێ، پرۆژێن سیاسی دهێنە دانان، لەورا تا نوکە چ ژ ڤان پرۆژان نەهاتینە ژیانێ. دڤێت مرۆڤ وێ ژی بێژیت، راستە ستەمکارێن جاران خوەیی پرۆژەبوون، لێ ستەمکارێن نوکە/ کورد نە خوەیی پرۆژە و ئارمانجن، چونکو تێگەهێ پرۆژە ب واتەیا بەرنامێ پاشەرۆژێ دهێت.
پرۆسێسا ستەمکاریێ، وەک رێبەرێن گورێخ گیانێ هەڤولاتیبوونێ هەژار دکەن و گومان و بێ باوریێ، د ناڤ خەلکی دا بلاڤ دکەن. ئێدی ل ڤان جڤاکان، ب تەڤ واتەیا پەیڤێ “بێکاری، هەژاری و مەلوولی” درست دبیت. نەمازە بێکاری و بێدادیێ ولات داپۆشی‌یە، لەورا ئەنتۆنی نیگێرێ ئیتالی دبێژیت: ل تونس/ “ئبن عەلی مینەکا/ ئەلغامەکا بەروەخت د بێکاریێ دا چاند، کو ل هەردەمی دکاریت بپەقیت”.
ب ڤێ یەکێ، لاوازیا گەلی و زالیا دەسەلاتێ، هەڤکێشێن مرۆڤدۆستیێ ل دەڤەرێ ئالیسەنگکرینە! ل ڤی دەمی، هەڤولاتیبوون و دێمۆکراتی هندا دبیت و ترس دبیتە بەرچاڤترین دیاردە. لەورا ترس ژ سیستەمێن دێمۆکراتی، فۆرمێ ستەمکاریێ سەردەست دکەت، چونکو ستەمکاریا دەسەلات/ سەرۆکان، ژ نەرازیبوونا خەلکی دهێت. هەروەکو مێکاڤیلی دبێژیتە میرێ خوە: “چەند ستەمکاریا تە زێدە ببیت، هند ژی دێ سیستەمێ دەسەلاتا تە لاواز بیت”. لەورا ناڤبری دبێژیتە میرێ خوە، دڤێت خەلك ژ تە بترسیت و د هەمان دەم ژی دا، حەز ژ تە بكەن.
دیارە ب نەبوونا دەسەلاتا قانوون و سازیان، تۆندوتیژی و ستەمکاری دهێتە بکارئانین، لەورا تۆندوتیژی ل دەڤەرێ، بوویە ستراتیژیا سیاسەتا سەردەست. ب ڤێ یەکێ، مرنا سیاسەتێ ب خوە ژی، ژ نەبوونا قانوون و دەزگەهان دهێت، چونکو “قانوون ب خوە، ئەقلێ مرۆڤی وەک برێڤەبرنا تەڤ گەلێن جیهانێ‌یە”. ژ بەر هندێ، “ستەمکاری ژی پشتی نەمانا قانوونێ دەسپێدکەت/ لۆک”، چونکو کەسێن ل ڤان جورە ولاتان دەسەلاتێ ب رێکێن قانوونی و دادپەروەری وەرناگرن، بەلکو پتر ب سایا “تۆپزی، دەرفەت، کۆدەتا و ب رێکا مالباتانە”. ئێدی ستەمکاری ژی روویێ دووێ یێ تێرۆرێ‌یە، چونکو ئەو جهێ قانوون لێ نەبیت، دێ هێز لێ پەیدابیت. ئها هوسا ترسا ژ تۆندوتیژیێ ب خوە ژی، جورەکێ تۆندوتیژیا بەری تۆندوتیژیێ درست دکەت. لەورا دەسەلات و ترس، تۆندوتیژیێ درست دکەن. ل هندەک گەلێن خوە ب سیستەمێ دێمۆکراتی دپۆشن، فۆرمێ “تۆندوتیژیا دەزگەهی/ مارکوز” بکاردئینن، کو د ئەنجام دا “تێرۆرا سیاسی/ ئیدیۆلۆگی” پێ ئاڤا دبیت. مرۆڤ دکاریت ل ڤێرێ بێژیت، راستە مە تۆندوتیرژی هەیە، بەلێ پا مە دەسەلات نینە.
هێشتا گەلێ کورد ب دژواری، د پانۆرامایەکا “ستەمکاری، بێدادی، داگیرکرن و سێلاماندن”ەکا گران را دەرباز دبیت. ئەگەرێن پرانیا ستەمکار و دیکتاتۆران، ژ ئارێشێن جڤاکی، دەروونی و هەست ب کیماسیێ دهێن، کو مرۆڤێن ستەمکار، کەسێن نەزان و گریێن ئەز ــ ئەزۆکی ژ خوە را دکەنە پەرژان. لەورا ئەڤ جورە ستەمکار و دیکتاتۆرە، ژ بۆ بەردەوامی و پاراستنا خوە، کەسێن بێ روومەت و کەتیێن جڤاکێ ل خوە کۆم دکەن. ژ بەر ڤێ یەکێ، ئەڤ جورە مرۆڤە د هێلا سایکۆلۆژی دا، ب “سادیزم ــ Sadism” دهێنە بناڤکرن. ئێدی تایبەتمەندیا مرۆڤێ ستەمکار، “تەرلانی، نەزانی و شەهوانیە”. ئەڤ دژواریا خوەیاتیا ستەمکاری، خوە د ماسۆشیەتێ ــ Masochism دا دبینیت، لەورا هەرتم “برینا نێرسیزمێ” یا مرۆڤێ ستەمکار دهێتە ئاراندن.
گەلۆ قەبوولکرنا تەڤ رەنگێن بێدادیێ، ژ “بێدەنگیا هشمەندی” یان ژی، ژ “بێدەنگیا ترسێ” دهێت؟ ستەمكار ژێردەستیێ ب سایا ترسێ درست دکەت، تا وێ رادێ کورد دبێژن: “دیوار ب گوهن”. لەورا نەبوونا ئازادیێ، کابووسا “ترسێ، گرتن و کوژتنێ”، جڤاکا مە داگیرکریە. ئەڤ كوولەكرنا خەلكی/ جڤاكی ژی، ژ ترسا ژ نەرازیبوون و سەرهلدانێن گەلان دهێت، یاکو ژ ئەنجامێ سەرهەڤیا زۆرداریێ دپەقیت. ئەڤ ترسە، ب رێكا لەشكری/ هێزا رەق و هێزا نەرم/ مەدیا، وەک سیستەمێ دەمارگیریێ دهێتەكرن. ل گۆر ئەزموون و پێڤاژۆیا مرۆڤاهیێ خویا دبیت، چەوا ستەمکاریا رەق هەیە، وسا ژی ستەمکاریا نەرم هەیە، کو کار ل سەر مەژیێ خەلکی دهێتەکرن و خەلک ب ژینگەهەکا کەڤنەشۆپ و خاپاندن دهێتە سێلماندن/ خاپاندن. راستە ئەڤ جورە ستەمکاریە، ب ناڤەرۆکا خوە گەلەکا دژوارە، بەلێ ب خولکێ خوە نەرم بەرچاڤ دبیت. ئێدی باندۆرا ستەمکاریێ، ل سەر دەروونێ خەلکی یا دیارە، بەلێ خولکێ ستەمکاریێ خویا ناکەت. ب ڤێ هشمەندیێ، ب درێژیا دیرۆکا دەڤەرێ، گەلێ مە راستی ستەمکاریا “مەژی/ لاش”، دەرەکی و ناڤخوەیی هاتیە.
ئەم ب هێزا رەق، دەمارگیری و ستەمکاریا سیاسی، نکارین تا داویێ بەردەوام بین، چونکو دەمارگیری، وەک کارەکێ فیزیکی خوەکوژیێ بەرهەمدئینیت! راستە هێشتا ئەم تێگەهێن “هێز و تۆند/ رەق” ژێکجودا ناکەین، بەلێ پا ئەم نکارین گاڤێن پێشداچوونێ پاڤێین، ئەگەر هەڤرکی و بزاڤێن هێزا رەق، دەربازی خەباتا هزری/ نەرم نەبیت. راستە “هەژاریا رەها، ژ مرنێ ب خوە کمباخترە”، بەلێ پا “ئەگەر ستەمکاری هەژاریێ پەیدا بکەت، پا وەرار کورێ ئازادیێ‌یە/ مۆنتێسکیو”.
راستە مە د شۆرشێن/ تەڤگەرێن رۆژهلاتا ناڤین دا، گەلەک ماسکێن گیڤارا دیتن، بەلێ پا پشتی سەرهلدانا 1991 ژی، هەرزوو پەردە ل سەر ماسکێن سولتان و ستەمکاران رابوون! ژ بەر هندێ، ئەڤ ستەمکاری و تالانا دەسەلاتا کوردی دکەت، گەلەک ژ سینۆرێن گۆتنا مەزنان “هەموو تشت ب زراڤی دقەتیێن، بەلێ زۆرداری ب ستووری دقەتیێت” دەربازبوویە. ب هەمان ئاوایی مارکس ژی دبێژیت، چەند سەرماداری بلند دبیت، هند ژی گۆرێ خوە دکۆلیت. ئێدی ئەڤ پارت و دەسەلاتە، چەند دەڤێ خەلکی بگرن، زۆرداریێ ل خەلکی بکەن و خەلکی بکوژن یان زیندان بکەن ژی، بەلێ پا دیسان نەرازیبوون و دژبەری رۆژ ب رۆژێ هەرا زێدە دبیت. ما گەلۆ ئەو رۆژ نەهاتیە ئێدی پارت و دەسەلاتا کوردی، ئاورەکێ ل ڤی خەلکی و رەوشا وێران بدەن؟ ب کورتی، پارت و دەسەلاتا کوردی رەوشەک درستکریە، کو رۆژ ب رۆژێ ناحەز و دژمنێن خوە زێدە دکەن. ب گشتی، دەما ئەقل زالی سەر هشمەندیا دەسەلاتێ نەبیت، تەڤ نۆرمێن فەروەریێ ئالیسەنگ دبن، چونکو “دەسەلاتدارێ سەردەست، ئەوە یێ بکاریت د رەوشێن ئاوارتە دا بریارێ بدەت”.
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2024.03.03