گەنگەشێن هزریل بەر سیبەرا “جەژنا/ رۆژا ئەڤینێ”
محسن ئوسمان
هاتن و چوونا مرۆڤی یا ژیانێ ب خوە رازەکا حنێرە، لەورا مرۆڤی گەلەک رێک بۆ چارەسەریا دەردێ خوە گرتینەبەر. حنێرمەندی و حەزا خوەناسینێ وەکریە، ل چاخێن کەڤنار، ل سەر دەرگەهێ پەرستگەها ئەپۆلۆ ــ Apollo، ل دێلفی ــ Delphi بنڤیسن: “خوە بناسە!” ئەڤە بنگەهێ سەرەکیێ، تەڤ سایکۆلۆژیێ‌یە. ئێدی ب ڤێ شۆپێ، مرۆڤ ل رێک و ئالاڤێن ناسکرنا رێکێن رازان گەریایە. دیارە ئەڤینی ژی، مرۆڤی ژ تەناتیا خوە، تەڤلی رازا جیهانا یێ هەمبەر دکەت. ئەڤینی ئەوە، مرۆڤ ب رێکا یێ دی ل خوە دگەریێت، مرۆڤ ئاشکراکرنا رازێن یێ دی و ب سەرهلبوونا رازێن خوەیە. ب ئەنجام، مرۆڤی ئۆل/ سۆفیەت، وەک ئالاڤێ ئەڤینیا ناسکرنا خوەدێ و کەسێ دی بکارئانیە.
ل یۆنان، هەمان پرۆسێس و تێگەهشتن، “ل قووناغێن دەسپێکێ خوەداڤەند “ئەفرۆدیت ــ Aphrodite “، بۆ چەڤەنگێ هێزا سروشتیا بەرهەمئینانێ بوو”. هەروها ل یۆنان، خوەداڤەندا ئەڤینێ “ئێرۆس” و ل رۆمان “ئامۆر ــ Amor”، ئها ئەڤێ بەردەوامیێ حەزا ئاخێ/ ژنێ پرۆسێسا ئەڤینێ سەردەستکریە. ڤان تێگەهشتن و پاشخانان وەکر، ل گەلێن کەڤنار/ مێزۆپۆتامیا و یۆنان، خوەداڤەندێن گوهنێلی/ ئەڤین و جوانیێ پەیدا ببن.
د یۆنانا کەڤنار دا “ئێرۆس ــ Eros” ب واتەیا “حەز” دەربازبوویە، لەورا پرۆسێسا ئێرۆسێ ل نک هۆمیرۆس/ ئێلیادە، نە تەنێ گرێدایی حەزا ژنێ بوو، بەلکو پتر حەزا خوارن و ڤەخوارنا ب ژنێ را بوویە. ل سەر ڤێ گرینگی و کارتێکرنا “ئێرۆس ــ ئەڤین”ێ، خوەداڤەندا “ئێرۆس ــ Eros/ ئەڤینی”ێ پەیدابوو. ئێرۆس ب خوە ژی، دەربرینەکا مەزنا تایبەتمەندیا رەوشەنبیریا یۆنانی دکەت، تا وێ رادێ ب “رەوشەنبیریا لاشی” دهێتە بناڤکرن. هەروها تێگەهێ “فیلیا ــ Philia”، کو واتەیا ئەڤینی، نە ئالێ سێکسی وەرگرت. ئێدی “فیلۆس ــ Philos”، گەلەک واتە، “خزم، خوەشەڤی، هێژا، هەڤال و نێزیک” هلگرتن. هەر بنگەهێ تێگەهێ فیلۆسۆف ژی، ژ پارچا یەکێ یا “Philos/ حەز ــ ئەڤین” و لێکدان دگەل پارچا “Sophie/ فەلسەفە”، بوویە فیلۆسۆفی ــ Philosophie.
هێشتا ل ڤان قووناغان، یۆنان مالبات ژ چوارچووڤێن ئابۆری، دەربازی بهایێن گیانی نەببوو. ئێدی “مالبات د یۆنانا کەڤنار دا، نە بەرهەمێ ئەڤینا گوهنێلیا تاکی بوو… بەلکو بەرژەڤەندی و مفا بوو، چونکو مالبات د فۆرمێ خوەیی دەسپێکێ دا ل سەر مەرجێن ئابۆری، نەک سروشتی ئاڤا ببوو، لێ پشتی مولکیا تاکی زالی سەر مولکیا گشتی بووی. هنگی مالباتێ، فۆرمێ خوەیێ دلینی ژی وەرگرت”.
هەروەکو ژ سەرپێهاتیا مرۆڤاهیێ دیار دبیت، قووناغێن ئەڤینیێ ژ “خوەداڤەند، مرۆڤ و گیانەوەری” دەربازبوویە. ئێدی ئەڤینی ب چوار نموونان “مێتۆلۆگی، گەردوونی، فەلسەفی ــ رەوشتی و سێکسی”، د پێڤاژۆیا مرۆڤاهیێ دا سەردەستبوویە. دیارە ئەڤینی ژی، هەرتم هۆگرا سێگوشا “مەی، موزیک و لەیزین”ێ بوویە. هەروەکو نموونە، مەلایێ جزیری، د هەلبەستا “خەمرا حەلال”، بەحسێ مەی دکەت: “دا من سروش وەر مەی بنوش زەوق و خوروش لەو چوم ژهوش” دا. هەروها پەسنا کچەکا شاها مەجەری/ هنگاری ب ڤی ئاوایی دکەت.
د لاشێ مرۆڤی دا، دێم وێنێ بوونەوەری و وارگەهێ ناسناما کەسی‌یە. لەورا دەما بەحسێ جوانکاریێ دکەن، مەبەست جوانکاریا دێمیە، چونکو دێم/ سەروچاڤ پیڤەرێن ئەستاتیکانە. جوانکاری ب خوە ژی دەرازینکا ئەڤینێ‌یە، بۆ دیمەنێن نێرینێ دهێتەکرن. لەورا ئەڤین ب خوە ژی، ب رێکا نێرینێ درستبوویە. تەڤ خوەنیشاندانا لاشی/ دێم، داخوازا نێرینا تێهزرکرنێن هەستی و وەرگری بۆ تێکستی ئەستاتیکی گرینگە. نیشاندانا لاش/ دێمێ ژنێ، دەسەلاتێ ل سەر یێ هەمبەر دکەت. دێم بۆ لاشێ/ بوونەوەری ناڤەندا گرینگا بالکێشانێ‌یە، کو چاڤ ئاراستە دکەت. ئێدی چاڤ کلدان و ئیشارەت ب چاڤی، جهێ بالکێشێ‌یە. ئێدی چەوا چاڤ سەرمایا ئەڤینیداریێ‌یە، وسا ژی گول زمانێ هەرە سەردەستێ گیانی/ ئەڤینێ‌یە. لەورا رۆمانسیەتێ، خوە ل ئەڤینێ کریە خوەدان. ب ڤێ یەکێ، “چاڤێ ئەڤیندار”، وەک پرۆسێسەکا نەرێنیا جڤاکێن رۆژهلاتا ناڤین رۆلی دبینیت، چونکو چاڤ/ نەزەر، بوویە ئەندازیاریا خوەشیا گوهنێلیێ. ب ڤێ واتەیێ، دێم/ چاڤ دبیتە درۆڤەکا ئیکۆنی یا نامە گەهاندنێ، کو لاش ب خەملاندن و ئەستاتیکا خوە بۆ ژێدەرێن نێرینێ دهێنە ئاراستەکرن. ب سەرهەڤ، شەرەکێ دژوار ژ ئالێ ئۆل/ تیتالان ڤە، دژی هەستان دهێتەکرن. دیارە سەرکوتکرنا هەستان ژی، تاریکرنا پاشەرۆژا گەلانە. ب ڤێ تێگەهشتنێ، لاش د ناڤبەرا ماتریال/ مادە و گیانی دا بوویە گەرەوێ باوریێن گەردوونی، کو هەرتم هەڤدژی د ناڤبەرا “حەز و لۆژیکێ/ Eros/ Logos” دا سەردەستبوویە. بنێرە ب درێژیا ئۆلێن ئیبراهیمی نفرین/ دژاتیا “گوهنێلی/ ئەڤینی”ێ کریە، لێ بێ ئەنجام دەرکەتیە، چونکو پرۆسێسا گوهنێلی/ ئەڤنیێ هەرا بەردەوامە.
ئێدی ئەڤینیا گوهنێلیێ ژێدەرێن بەردەوامیا ژیانێ‌نە، چونکو چەوا ئۆلێن ئیبراهیمی، ئۆلێن مرنێ‌نە، وسا ژی ئەڤینی/ گوهنێلی ئۆلێن بەردەوامیا ژیانێ و زالبوونا ل سەر مرنێ‌نە. ب ڤێ واتەیێ، ئەڤینی/ گوهنێلی ئارێشەکا ژیان و مرنێ‌یە. ب ئەنجام، ئەڤینی دەنگهلدێرانا بەردەوامیا ژیانێ‌یە، لەورا نابیت مرۆڤ رێگریێ لێ بکەت. هەبوونا ئەڤینیێ، خوەشی و بەردەوامیێ ددەتە ژیانێ، چونکو ئەگەر ئەڤینی نەبا، خوەشی و حەزا زارۆکئینانێ ژی نەدبوو.
- راستە د ڤێ پارچا نڤیسینا من دا، تەنێ بەحسێ ئەڤینا نێر و مێیان کریە، بەلێ درێژیا نڤیسینێ بەحسێ تەڤ جورێن ئەڤینێ، ژ ئاخێ تاکو ژنێ کریە.
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2024.02.14