گەنگەشێن هزریل بەر دەرازینکا “شەر ماکا هەر تشتی‌یە!”
محسن ئوسمان
پێڤاژۆیا شەری ژ هەبوونا بوونەوەری دەسپێکریە، لەورا مرۆڤ ب چ ئاوایی پێناسا شەری بکەت، ژ چوارچووڤێن “وێران و کوژتن”ێ دەرباز نابیت. سەرباری ئاخڤتن ل سەر شەری و ل ڤێ دەڤەرێ، ئاراندنا بیردانکێن تراژیدیە، چونکو سەرپێهاتیا دەڤەرا مە، دیرۆکا شەرێن خوینەلۆیە. ئانکو مرۆڤ دکاریت بێژیت: “شەر قەدەرا ڤێ دەڤەرێ”یە. سەربۆرا شەران ل نک مە، ب ئاوایێ “داگیرکەر، ئەنفال، بەرخوەدان و داخوازیا مافان” بوویە. ئێدی شەرێن ب ناڤێ “ئۆلی، نەتەوەیی/ ناڤخوەیی/ براکوژی و چیناتی”، چ بۆ رزگارکرن یان ژی خاپاندنا گەلان بیت، دهێنەکرن. پرۆسێسا شەران، د ناڤبەرا “کەس، نەتەوە، گەل، کێشوەر و جیهانی” دا دهێنەکرن و ب ئاوایی “ئەسمانی/ ستێران، سایکۆلۆژی، ئەتۆمی/ هێرۆشیما، ناکازاکی و کیمیائی/ حەلەبچە، دژی تێرۆر و سار/ گەرم” دەربازبووینە. د پرۆسێسا شەران دا، تێگەهێن “داگیرکەر، مێتنگەر، ستەمکار، سەرمادار، سۆسیالیزم، کۆلۆنیالیزم و ئیمپریالیزم” بەرچاڤ دبن. هەروها تێگەهێن “بەربەری، ماگیۆس/ مەجۆس، زایۆنیزم و علۆج”، وەک شەرێن شکاندنا سایکۆلۆژیا هەمبەر، دهێنە بکارئینان.
ب ڤێ ئاوایی، دیرۆکا مرۆڤاهیێ ژ شەری دەسپێکریە/ قابیل هابیل کوژت ــ، گلگامێش و ئەنکیدو و کاوەیێ ئاسنگەر و زوحاک”. هەر “بەهەشت و دۆزەخ” و “ئبلیس”، بەری مرۆڤی پەیدابووینە. ئەڤە تەڤ ئیشارەتێن هندێ‌نە، کو ل دەسپێکێ شەر بوو. هەروەکو ژ سەرپێهاتیا مرۆڤاهیێ خویا دبیت، کو ل سەر دیوار و تافلێن کەڤنار، گەلەک وێنە و پەیکەرێن رامانا شەران ددەن، هاتینە درستکرن. سەرباری چەک و ماسکێن شەران، ب تایبەتی ژی ل سەردەمێ ئاشووریان بەرچاڤ دبن. ئەڤە هەموو، مە راستی پرسەکێ “بۆچی شەر؟!” دکەن.
دیارە ئەڤ پاشخانە، بووینە کەرستە و متایێن هزرمەند و فیلۆسۆفان، مینا “هێراکلیت ــ Heraklit/ 520 ــ 460 ب.ز دگۆت: شەر/ هێز ماکا تەڤ تشتانە”. تاکو “پەیڤا پۆلیمۆس یا گریگی ب واتەیا شەر دهێت، ئەو ب خوە ژی، ژ پۆلیس ــ باژار ــ دەولەت هاتیە. ڤەکۆلەر ژ ڤێ ئەنجامددەن، کو ب کێماسی شەر ل یۆنان، گرێدایی پەیدابوونا باژار ــ دەولەتێ‌یە”. ل دەسپێکێ، شەر د ناڤبەرا مێتۆس و لۆگۆس دا بوو، لەورا پلاتۆن ل سەر مێتۆس ــ رێک/ شێواز ئاخڤی و ئەرستۆی ژی گۆتی مێتۆسی پێدڤی ب لۆگۆسیە.
هەر سەرهلدانا “مێتۆلۆگی، ئۆل و فەلسەفێ”/ دوئالیزمێ، ژ دەرئەنجامێن شەران هاتینە ژیانێ، چونکو خەیال و هزر، د مەژیێ مرۆڤاهیێ دا ل ژیانا ڤێ جیهانێ و یا دی سەردەستبووینە. ئانکو ئەفسانێ خەیال و مانتالیتێتا شەران، د مەژیێ خەلکی دا ئاڤاکریە.
دیارە پالدەرێن شەری گەلەکن “ئۆلی، چیناتی، نەتەوەیی/ ئابۆری و دەسەلات”، چونکو ئارگومێنتێن ــ Argumente “ترس، مفا و شەرەف”، د شەران دا دهێنە بکارئینان. ئێدی چەوا د هەڤرکی و شەران دا، هەلبەست وەک “پەیڤ رێبەرا مرۆڤاهیێ/ مایکۆڤسکی” دکەت، وسا ژی د ئاشتیێ دا، پەیکەر بۆ قەهرەمانان دهێنە درستکرن. سەرباری ریتم/ مارشال، ستران و تلیلی، وەک تێلا دلینی و بەرژەڤەندیا “ئۆل، نەتەوە و چین”، دهێتە لێدان و ب هێز دکەڤن.
ل گۆر هێگێل هەڤرکی و شەر هەڤرانێن دیرۆکێ‌نە، لەورا مارکسیەتێ ژی بەرێخوەدا خەبات و شۆرشێ. ئانکو چەوا شەر دیاردەکا دیرۆکیە، وسا ژی دیرۆک زارۆکا شەرانە. لەورا دڤێت ئەم ب تێهزرکرنێن کوور، ل پرۆسێسا شەری وەک دیاردەکا مەزنا دیرۆکێ بنێرین، چونکو شەر ماکا دیرۆکێ‌یە. هندەک ژ ڤەکۆلەران دبێژن، خەلکێ کەڤنار پتر حەزا شەران، ژ دلینی و کوهنێلیێ هەبوو. لەورا دبێژن، گەلێن کەڤنەشۆپ پتر ژ شەران، ژ خواندنگەهان فێربووینە. ب ڤێ یەکێ، پلا گەرماتیا شەری گەهشتە وی ئاستی، بێژن “بەرهەڤیا شەری ب خوە، کورتترین رێکا ئاشتیێ‌یە”. ژ بەر هندێ، مێکاڤیلی دبێژیت: “هەموو شەر دادپەروەرن، ئەگەر پێدڤی بن”. ب ئەنجام، تەمەنێ شەری ژ یێ ئاشتیێ درێژترە، لەورا ژی ئەم بۆ شەری، پتر ژ ئاشتیێ بەرهەڤین. ل سەر ڤان پاشخانان، لێنین دبێژیت، دیرۆک ب سایا رووبارێن خوینێ، دهێتە مەشاندن. ئانکو خوین قووتێ دیرۆکێ‌یە، چونکو گوهەرینێن جیهانێ ژی هەر ب خوینێ بووینە. دیارە ئەڤ تێکهلیا د ناڤبەرا “فەلسەفێ و لۆژیکێ” دا، تێکهلیا د ناڤبەرا “فەلسەفێ و دیرۆکێ” دا دادرێژیت. لەورا هێگێل دبێژیت: “ژێدەرێ دیرۆکێ، هەڤرکی و هەڤدژیە”. ئانکو تەڤگەر و ئاشێ دیرۆکێ، ل سەر دینەمۆ و رووبارێن خوینێ دهێتە گێران.
ل گۆر راپۆرتا ئەنستیتوتا ستوکهۆلما جیهانی یا ڤەکۆلینێن ئاشتیێ خویا دبیت، کو پارێن ل شەرێن جیهانێ/ 2005 هاتینە مەزاختن/ 1118 ملیار دۆلارن. بنێرە ئەو پارێن جیهان ل دوو دەمژمێران ل چەکی دمەزێخیت، هندی وان پارێن ل سالەکێ ل هەموو زارۆکێن جیهانێ دهێتە مەزاختن. دیارە وێنێ ڤێ هەڤبەرکرنێ ژی، خوە مینا کۆمیدیەکا رەش نیشان ددەت.
مخابن چێکرن و کەشێ شەری، هەرێ بەردەوامە و تێکهلی و گوندبوونا جیهانێ ب ڤی کەشی هاتیە پێچان. شەر وەک وێرانکرن، دبیتە ئەگەرێن ئالۆز و دوودلیا باژارڤانیان. ئانکو پرۆسێسا کوژتنێ هند دژواربوویە، کو “هەر پێنج خولەکان، یەک مرۆڤ دهێتە کوژتن”. لەورا دەما شەرشل، پەیڤا خوە بۆ گەلێ ئنگلیز ئاراستەکری و گۆتی: من چ نینە پێشکێشی هەوە بکەم، ژ بلی “خوین، خوهـ و رۆندکان”. ئێدی شەر تێگەهەکێ هندێ ئالۆزە، ب ساناهی ناهێتە شرۆڤەکرن. لەورا دۆنالد پوجالا دبێژیت: “دڤێت ئەم تەڤ مێتۆدێن زانستێ مرۆڤاهی بکاربینین، داکو تێکهلیێن ناڤنەتەوەیی فام بکەین و وان قانوونێن ب درێژیا دیرۆکێ وەرارکری، رزگار بکەین”.
شەر ژ چوارچووڤێن “پالدەرێن ئابۆری و بەرژەڤەندیێن سیاسی” دەرباز دبیت، چونکو خوەشیا دەسەلاتێ، ژ یا پارەی شیرینترە. شەر پرۆسێسا زۆرداری و کوژتنێ‌یە، ژ رەوش و ئەقلێ تەڤایی یێ گەلی دەردکەڤیت، وەک بەرەڤانی ژ خوە/ ملەتی. شەر ب خوە ژی، ئەنجامێ ئالیسەنگیا دیالۆگێ‌یە. مخابن دیرۆکا مرۆڤاهیێ وسا خویا دکەت، تێکهلیێن مرۆڤ بۆ مرۆڤی “هەڤال/ دژمن”ە، بۆ پاراستنا بەرهەم/ بەرژەڤەندیێ، هەموو رێک ژ وان ژی شەر بکارئیناینە. ژیان/ سیاسەت ب تەڤایا خوەڤە، هەڤرکیەکا بەردەواما دەسەلاتێ‌یە، لەورا کلاوزڤیتس ــ Clausevitz دبێژیت: “شەر بەردەوامیا سیاسەتێ‌یە، ب رێکێن جودا”. ئێدی ئەگەر شەر بەردەوامیا شۆرشێ/ سیاسەتێ ب رێکێن جودا بیت، پا سیاسەت ب خوە ژی، بەردەوامبوونا شەری ب رێکێن جودایە. هەروسا “هێزا ژیانێ ــ Lebensmacht”، بوویە بنگەهێن هزرێن نیتشەی، کو ژیان د ناڤبەرا “جیهانا دیۆنیزیۆس ــ خوەشی و ئازادی” و “جیهانا هێراکلیت ــ هەڤرکی و شەران” دا، کرینە دوو فۆرمێن هەڤپارێن ژیانێ. هەروها زارادەشتێ نیتشەی ژی دبێژیت: “ئەز حەز ژ ئاشتیێ وەک رێکا نووکرنا شەران دکەم، باشترین ئاشتی ژی دەم کورتیا وێ‌یە”. ب ڤێ واتەیێ، ئاشتی بهێنڤەدان و خوە بەرهەڤکرنا شەرانە. نیتشەی هند پێداگری ل سەر شەری کریە، تا وێ رادا دبێژیت: “مرۆڤێ ئازاد، مرۆڤێ شەرڤانە”. هەروها نیتشە دبێژیت: “ئەز زارادەشتم، ب ناڤێ ژیان، ژان و بازنبوونێ، دئاخڤم”. دیارە باندۆرا شەری د گۆتنێن مەزنان “شەر ژ بەتالیێ باشترە” دا دەربازبوویە، کو ئەڤە کارتێکرنێ ل سەر مرۆڤی ب دوو هێلان “ئاراندن و بەرهەمئینانێ” دکەت.
مرۆڤ دکاریت ب ئاوایەکێ دی بێژیت، راستە ل گۆر مارکس دیرۆک/ ژیان هەڤرکیا چینانە، بەلێ پا ل گۆر نیتشەی دیرۆک/ ژیان هەڤرکیا هێزانە، ل داویێ ژی هێزا سەردەست، واتەیێ ددەتە بوویەران/ تشتان. ئێدی ئەو قانوونێن دیالێکتیکا هێگێل/ مارکس، ل سەر هەڤدژیێن ژیانێ راوستیاینە. مرۆڤ نکاریت دابرانا د ناڤبەرا تیۆرا ئێپیستیمۆلۆگیا مارکسی/ دیالێکتیکا ماتریالی و تیۆرا مارکسیا شۆرشێ/ دیالێکتیکا دیرۆکی بکەت.
ب ڤێ تێگەهشتنێ، چەوا پشتگریا شەران هەیە، وسا ژی پشتگریا ئاشتیێ هەیە، چونکو “ئەرکێ دەسەلات/ حکوومەتێن مەدەنی نە هلدێرانا شەرانە، بەلکو بجهئینانا ئاشتیێ‌نە”. ئێدی فەلسەفێ ب درێژیا دیرۆکێ، پارادۆکسا ــ Paradox سەرەکیێن پرسا شەری کریە. مینا پارادۆکسا مێتافیزیکی، کو شەر بەشەکێ سەرەکیێ هەبوونا مرۆڤی‌یە “هێراکلیت، نیتشە و هایدیگەر”، پارادۆکسا سیاسی ژی، کو شەر کریارەکا سیاسیە/ رێکەکا رەوایا سیاسەتێ‌یە “مێکاڤیلی، هۆبز، مارکس و فۆکو” و پارادۆکسا ئێتیکی و قانوونی ل نک فیلۆسۆفێن چەرخێ ناڤین و نوو “ئوگستین، گرۆتیۆس و ولزار” بەرچاڤ دبیت.
دیارە شەر ل سەر سێ هێلان ” ئێتیک، سیاسەت و قانوون”، تەڤلی ژیانا مرۆڤی بوویە. لەورا ولزار دبێژیت: “ئەگەر ئێتیک د وارێ شەری دا هاتبیتە بکارئینان، دێ د هەموو وارێن دی ژی دا هێتە بکارئینان”. شەر د چاخێ ئەقلێ ئامووری دا، ب تێکهلیێن “ئێتیک، سیاسەت و قانوون”ێ‌ڤە درستبوویە، کو نرخاندنا مژارێن ئێتیکی ب ناڤێ “دادپەروەری”، سیاسی ب ناڤێ “بەرژەڤەندی” و قانوونی ب ناڤێ “رەوایی” هاتیەکرن. خالا دادپەروەری/ مافداری، وەک ئەنجامێ بەرژەڤەندیێ گەلەکا گرینگە، کو چەوا شەرڤان بەشداری پرۆسێسا شەری ببن، ئەگەر مافداریێ د شەری دا نەبینن. لەورا ولزار دبێژیت: “هەموو رێک د شەر و ئەڤینیێ دا پەسەندن”.
نیتشە دبێژیت: “من ئیشارەتا ئاشتیێ نەدایە هەوە، بەلکو سەرکەتن، دڤێت کارێ هەوە خەبات و ئاشتیا هەوە ژی سەرکەتن بیت”، لێ بەلێ ئێریک فرۆم دوو تێگەهێن “نیکرۆفیلی ــ Necrophilia” و “بیۆفیلی ــ Biophilous” دی بکارئینایە. مرۆڤێ نیکرۆفیلی حەز ژ کوژتن و تۆلڤەکرنێ دکەت، مرۆڤەکە ب کەش و بێهنا مرنێ دژیت، لێ کەسێ بیۆفیلی حەز ژ ئاشتی، ژیان و تەناهیێ دکەت. ل گۆر فروید ژی، دوو هێزان “کائۆس و ئیرۆس”، هەڤرکی ئێخستیە ژیانا مرۆڤاهیێ، کائۆس حەزێن مرنێ و ئیرۆس حەزێن ژیانێ‌یە. ئێدی دیرۆک ب تەڤنێن شەر و خوینا مرۆڤاهیێ، هاتیە رستن. ب ڤێ واتەیێ، د مێتۆلۆگیا یۆنانی ژی دا، دەربازبوون ژ رەوشا کائۆس ــ Chaos، ب پەیدابوونا ئێرۆس ــ Eros سەرهلدا. ئێرۆس، واتەیا سیستەم و قانوونێن ژیانێ ددەت، لێ کائۆس ڤەژەنا شەر و پێکدادانێ‌یە.
دیسان مرۆڤ دکاریت ژی ل گۆر فروید هزر بکەت، کو د هەر بوونەوەرەکی/ مرۆڤەکی دا هۆڤەکێ نڤستی هەیە، پەروەردە و ئاراستەکرن دکارن وی هۆڤی بخەوینن یان ژی دژی یێ ل هەمبەر بکاربینن. راستە “شەر خرۆسکەکا مرۆڤاهیا میراتگرە”، بەلێ پا “مرۆڤ گەلەک ژانان دکێشیت، داکو ژیانێ بپارێزیت/ نیتشە”.
ل گۆر تێگەهشتنا نیتشەی، ژیان ب تەڤایا خوەڤە، ل سەر هەڤرکی و شەران ئاڤا دبیت، کو تێکهلیەکا پێدڤی د ناڤبەرا “پاناڤا شەری و کارێ هونەری” دا هەیە. تاکو د پرۆسێسا شەران دا، زانین و شارەزابوون رۆلەکێ گرینگ دبینیت، کو رێبەریا شەری “زانین، هلبژارتن و بریار” هونەرە. لەورا شەر وەک پرۆسێس و هزر دبیتە هێڤنێ هونەری، هەر ل خوەداڤەند و پەیکەرێن کەڤنار بنێرە، تەڤ/ پرانی ڤەژەن و دەرهاڤێژێن خەیال و دوورهێلێ شەری بووینە. هونەر ل دەسپێکێ بۆ ئەستاتیکا و خوەشیا مرۆڤی نەبوو، بەلکو وەک چەکەکی/ ئالاڤەکێ هەڤیڤەندیێ د دەستێ مرۆڤی دا بوو، وەک هەڤرکیا دگەل “سروشت، گیانەوەر و مرۆڤ”ان بوو. لەورا ئەرنست فیشەر ژی دبێژیت: “هونەر… ئالاڤ/ چەکەکێ هەڤیڤەندێ، د دەستێ کۆمێن مرۆڤان دا، ژ بۆ هەڤرکیا مانێ بوو”. ئێدی ئەو گرینگیا خەلکێ کەڤنار ددا هونەری، ژ بەر کو هونەر وەک دەربرینێن شەری، ژیانا وان داگیرکربوو، چونکو مرۆڤێ کەڤنار هۆگرێ شەران بوو. هەر “موزیک، لەیزین، ستران و…”، بۆ گەرمکرنا مۆرالا شەران بوون، لەورا پەیکەرێن کەڤنار ژی “شێر، هەسپ، مار و…” بوون.
ب گشتی، پرسا سیستەمی، پرسەکا ئەستاتیکیە، ئەستاتیکا ب خوە ژی، بەشەکێ ژیانا رێکخستیە. ل داویێ دبێژین، نیتشەی ب سیمفۆنیا موزیکا خوە، بهایەکێ ئەستاتیکی دا تراژیدیا ژیانێ. لەورا هێراکلیتیس ژی دبێژیت: “شەر ماکا هەر تشتی‌یە!”
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2024.02.09