نفشێ نوو ل هەمبەر ئاستەنگێن گران
محسن ئوسمان
ئەڤ نڤیسینە، دیاری بۆ Reber Kurdo
ئەرێ بۆچی گەنج/ نفشێ نوو، رۆژ بۆ رۆژێ ژ سیاسەتێ بێزار و هاڤی دبن؟ دیارە پرۆسێسا ژیانا مە یا “جڤاکی، سیاسی، هزری و ئۆلی”، د رەوشێن خوەیێن تەندرست و سروشتی دا دەرباز نەبووینە، لەورا مرۆڤێ دەڤەرێ و ب تایبەتی ژی گەنج، ب گەلەمپەری یێ هاڤیە. زێدەبوونا ڤارێکرن و دەهمەنکرنا سیاسی، جڤاکی و رەوشەنبیری، بەرێ خەلکی/ گەنجان دایە کنارێ مەلوولی و بێهیڤیبوونێ. سەرباری، چاخێ بهایێن جڤاکی دهێنە تێکدان، هنگی مرۆڤ ژی هاڤی دبیت. ئێدی دەما هەڤکێشێن د ناڤبەرا مرۆڤی و جڤاکی دا تێکدچن، هنگی مرۆڤ ژ ولات، پارت و سیاسەتێ ڤارێ دبیت. ئها ل ل ڤی چاخی، بنگەهێ هاڤیبوونێ درست دبیت.
تشتێ ژ تەڤان ژی گرینگتر، ئیرۆ چ هێز و ئیدیۆلۆگی ل سەر ئاستێ لۆکالی و جیهانی نینن، خەلک هیڤیێن خوە پێ گەرم بکەت. ژ بەر هندێ، دیاردا دوودلی، هندابوون و نە ئارامیێ، پرانیا خەلکێ مە و ب تایبەتی ژی توێژا گەنجان ڤەگرتینە. لەورا ئیرۆ هاڤیا سیاسی بەربلاڤترین فۆرمێن هاڤیانە، نەمازە ژی، د ناڤ توێژا گەنجێن زانکۆیان دا، کو دینەمۆیا هەر پارت و سیاسەتێ‌نە. ژ بەر هندێ، نەبوون/ هندابوونا “پرنسیپ، دیسپلین و هەلوەستێن جڤاکی و نەتەوەیی”، جورەکێ بێزاریێ ل نک توێژا گەنجان درستکریە. ب ڤێ یەکێ، هاڤیا سیاسیا گەنجان ب خوە هاڤیا نفشەکی‌یە، کو پاشەرۆژ ل سەر دهێتە ئاڤاکرن. ئێدی هەستێن گەنجان، ب بەرپرسیاریێ و نەبوونا رۆلێ وان، د چ وارێن جڤاکی دا، دکەڤنە ژێر گڤاشتنێن ژیانا هاڤیا سیاسی. دیسان ئەڤ رەڤینا خەلکی بۆ دەرڤەی ولاتی ب خوە، ژ ئەنجامێن نە رەواتیا سیاسی، نەدادپەروەریا فەروەریێ و ژ هاڤیا سیاسی دهێت. ئانکو هەر ژ چوونا گەنجان/ نێر، بۆ دەرڤەی ولاتی و تا دگەهیتە رێژەیا زێدەیا وەرگرتنا کچان ل پەیمانگەهـ و زانکۆیان، بووینە ئەگەرێن سستبوونا تەڤنێ دیمۆگرافیا خێزان/ جڤاکی. هەروها ئەڤ رەوشا ئیرۆ یا ئالۆز و کمباخا ئابۆری، دەرورێک ل بەر پرۆژێن درستکرنا خێزانان د ناڤبەرا کور و کچان دا درستکرینە.
هەرچەندە ژی سامانێن راستێن هەر گەلەکی، توێژا گەنجان/ ئەقلێن گەنجن، بەلێ دیسان ژ نەبوونا ئاسۆیێن چاڤەرێکری، هەموو دەرورێک ل بەر پاشەرۆژا گەنجان هاتینە گرتن. لەورا دڤێت خوینا نوو بچیتە ناڤ سەرکرداتیێن پارتێن کوردی، چونکو هەر گەلەکێ/ پارتەکێ بڤێت باش وەرارێ بکەت، دڤێت گەلەک گرینگی ب گەنجان بدەت. بنێرە کەشێ گشتیێ تەکنۆلۆژیایێ، بەرۆکەکا مەزنا هێلا “راگەهاندن و سیاسەتێ”، ل هەمبەر نفشێ نوو ڤەکریە، بەلێ دەسەلاتێن دەڤەرێ ناخوازن ڤێ راستیێ فام بکەن. نفشێ نوو دگەل پێشکەتن و پێشهاتێن تەکنۆلۆژیا دژین، لێ رێبەر و سەرکردێن مە، هێشتا ب هشمەندیا چیای دژین، لەورا ئێدی ل پشت نفشێ نوو ماینە. دڤێت ئەم ژ بیر نەکەین، نفشێ نوو، نفشێ دیگیتالێ‌یە، ب گۆتنێن و خاپینووک ناهێنە خاپاندن. ب ڤێ تێگەهشتنێ، نفشێ نوو، هند گرینگیێ نادەتە چیرۆک و لەهنگێن دوهی. دیارە ئەڤە ژی تا رادەکێ، دبنە ئەلترناتیڤێ ژێیاتیا پارتێن کوردی. ژ بەر هندێ نفشێ نوو، هند جهێ خوە د ناڤ ئەندامبوونا پارتێن کوردی دا نەگرتیە. ئێدی رۆلێ پارتێن کوردی، ل هەمبەر جڤاکی هەژاربوو، چونکو ژێدەرێ هشمەندیا نفشێ نوو، ژ دەرڤەی پارتێن کوردی‌نە.
ب ڤێ یەکێ، نفشێ نوو ب رێکا کەنالێن تەکنۆلۆژیایێ، پتر ماف و ئەرکێن خوەناسکرن، چونکو دەرورێک ل بەر رەوشەنبیری و هشمەندیا سیاسی بەرینتر لێهات. ژ بەر هندێ، ئەڤ ستەمکاری و خاپاندنا هندە سالە، پارت و دەسەلاتێن مە، د سەرێ خەلکی دا چاندین، ل هەمبەر هێرش و هەوێن سۆسیال مەدیا هلوەریان. ب ئاوایەکێ دی، هەرچەوا سۆسیال مەدیا ئیرۆ، بوویە راگەهاندنەکا گەلێری، وسا ژی ئەڤ هشمەندیا کەڤنار، ئالاڤێن وەجێن سەرەدەریا دگەل نفشێ نوو و پێشهاتان نینن. ژ بەر هندێ، پارتێن کوردی، ل هەمبەر پرس و داخوازێن نفشێ سۆسیال مەدیا بێچارە ماینە. ئێدی دبیت دوهی “ژ بەر ئاست یان نەبوونا کەنالان”، گەلەک تشت ل سەر خەلکی هاتبنە دەربازکرن، بەلێ ئیرۆ گرانە ئەڤ یەکە دگەل نفشێ نوو بهێتەکرن. ئیدی خەلك ب ساناهی ب مەدیا كلاسیك ناهێتە خاپاندن، تاكو ئەوێن دهێنە خاپاندن ژی، چ رۆل د گوهەرینێن جڤاك و دیرۆكێ دا نینن.
گەلۆ ئەگەر پرۆژە و تەڤگەرێن نفشێ دوهی راستی هلوشیانێ هات بن، پا دێ نفش ئیرۆ و سوبە هلگرێن چ پرۆژە و هزرێن گونجاڤێن ڤان پێشهاتان بن؟ دیارە پرسگرێکا مە، نەبوونا کووراتیا نێرینا بەرپرسیاریا دیرۆکیا ئیرۆیە. لەورا ئەڤە ژی پرسەکە، دخوازیتە پێداچوونەکا کوورا چەمێن دێمۆکراتی و زانستێ سیاسی، یاکو سەردەستی تێکهلیێن جڤاکی و دەسەلاتێ دبیت. بارێ نفشێ نوو گەلەکێ گرانە، چونکو دڤێت ئەڤ نفشە ڤەکۆلینێن رژد ل سەر تەڤگەر و دیرۆکا کوردان بکەن، کو هێشتا نفشێ بەرێ نەکریە. ئێدی ئەڤ رەوش و کاودانێن دەربازبووین، حەزێن نفشێ نوو وەک نفشەکێ گلۆبال تێر نەکرن، چونکو بەرهەم و دەرئەنجامێن ئەقلێ نفشێ بەرێ، بەرسڤ و ڤەژەنا پرس و کێشێن سەردەمی خوە بوون، لێ داخوازێن نفشێ نوو، بەرسڤێن پرسێن ئیرۆیێن جودایێن پرسێن بەرێ‌نە. ژێدەرێن ڤێ کێشێ سەرهەڤبووینە، چونکو نفشێن بەرێ ئەرک و بەرسڤێن هنگی تێر نەکرینە. ژ بەر هندێ ژی، کێشە کەلەکەبووینه و بەرسڤێن تێر و سەرهەڤ ژی دخوازن. ئها ب ڤان پاشخانان، تەڤ سەرپێهاتیێن نفشێن بەرێ، ل نفشێن نوو دهێنە بارکرن. ئێدی ئەگەر نفشێ نوو بخوازیت، تشتەکێ ژ دەرڤەی وان سەرپێهاتیان ژی بکەت، نابیت ڤەدگەریتە چەڤەنگ و ئالاڤێن بەرێ.
ب ڤان پاشخانان بۆ مە دیار دبیت، بۆچی ئەزموون و هشمەندیا مە قووناغ ب قووناغ وەرار نەکریە، چونکو ئەزموونێن نفشێن مە د تەڤ واران دا سەرهەڤ نەبووینە، بەلکو هەر نفش و قووناغێن هاتین، ژ سفرێ دەسپێکرینە. لەورا کەدا ڤان سەد سالێن دەربازبووین، چ نەدا دەستێ نفشێ نوو، ئێدی نەچارە ئەڤ نفشە، ژ سفرێ دەست پی بکەت. ئانکو مرۆڤ دکاریت بێژیت، گەلەکێ بێ ئەزموون و دیرۆکە. ب ڤێ تێگەهشتنێ، مە نکاریە بیردانکەکا زیندی ژی بۆ نفشێ نوو درست بکەین، لەورا نفشێ نوو د ناڤبەرا خەونێن دوهی و دوورهێلێ تاری و دژوارێ ئیرۆ دا هلاویستی مایە. ئها هوسا نفشێ نوو، نکاریە ببیتە هێزەکا دینامیکا گوهەرینا هشمەندیا مالبات، قەبیلە و ئەشیرەتێ.
گەلۆ چەوا نفشێ نوو خوە د ناسناما دوهی دا دبینیت یان بێژین ل ڤان کاودانێن گلۆبالێ، ناسنامێ چ واتەیا خوە ل نک نفشێ نوو هەیە؟ راستە ب درێژیا دیرۆکا دەڤەرێ پرسا ناسنامێ، بوویە پرسا ژیانێ، بەلێ دیسان نەبەس ڤان پێشهات و رەوشێن ئاوارتە، نفشێ نوو دووری “پارتاتی، نەتەوەیی و دەولەت” کریە، بەلکو تشتێ هەڤبەش د ناڤبەرا ڤی نفشی دا، بێ “کاری/ پارەیی”یە. راستە گەنج ل ڤان ولاتان وەک فسیۆلۆگی/ بیۆلۆگی هەنە، بەلێ وەک ئیدیۆلۆگی و ئاراستەکرنەکا تەندرست هندانە. لەورا تا بێژی نفشێ نوو هاتیە دەهمەنکرن، ژ بەر هندێ نفشەکێ بیۆلۆگی پتر ژ ئیدیۆلۆگیە، چونکو نفشەکێ بێ پەیکەرە.
راستە ئێلیتە و نفشێن نوو، هلگرێن پرۆژە و هشمەندیا گوهەرینا سەروبەرینە، بەلێ پا ئەڤە ژی ژ چینا ناڤینا جڤاکان پەیدا دبن و چینا ناڤین ل دەڤەرێ نەمایە/ درست نەبوویە، داکو بشێت نەخشەرێکا و پرۆژێ نەتەوەیی/ دەولەتێ دارێژیت. ئها ڤێ رەوش و دیرۆکێ، نکاریە نفش و ئێلیتەیان درست بکەت، چونکو ئەڤ دیرۆکە، نەبوویە دیرۆکا نفشان. ئێدی مۆدێلا رێبەر و بژارا/ ئێلیتەیا رەوشەنبیر، نکارن جهێ خوە د دلێ نفشێ نوو دا بکەن. لەورا دپرسین، ما گەلۆ ئیرۆ مفایێ نەتەوە و دەولەتێ بۆ نفشێ نوو چیە، ئەگەر ژ هەر تشتی یێ زربار بیت؟ ب ڤێ یەکێ، دڤێت نەبەس نفشێ کەڤنار بهێتە گوهەرین، بەلکو ئێدی دڤێت ئەقل و سیاسەتا هەیی ژی بهێتە گوهەرین، چونکو نفشێ نوو باوری ب پاشەرۆژێ نەمایە!
راستە هەر قووناغ و نفشەکی داخواز و کێشێن خوە هەنە، لێ مخابن ل هەردەرێ ماف دهێنە ستاندن، بەلێ ناهێنە دان. ژ بەر هندێ، ل چ سەردەمان “نفشێن کولیلکان” مافێن خوە وەرناگرن، بەلکو خەبات و هشیاریا نفشان دگەل گونجاندنا کاودانان ماف دهێنە ستاندن، چونکو ل گۆر ڤلۆبیر هلوشیانا شۆرشا 1848 ل ئورۆپا، هلوشیانا نفشێ وی سەردەمی بوو. راستە دڤیا ئەقلێن ئیرۆ یێ نفشێن نوویێن بەرهەمێن تەکنۆلۆژیایێ، پرسێن نوو و جودا هەبان، لێ مخابن ئەڤ یەکە بەرچاڤ نابیت. د سەر ڤێ یەکێ ژی را، مرۆڤی گەلەک هیڤی ب نفشێ نوو هەنە، بەلێ دڤێت رێک بۆ گەنجان بهێنە خوەشکرن، داکو بکارن گاڤێن باش بچنەپێش، ب مەرجەکی ئەگەر بکارن خوە ژ دوهیا نفشێ کەڤن رزگار بکەن.
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2024.02.05