گەنگەشێن هزریل بەر رۆناهیا زانستێن سیاسەتێ
محسن ئوسمان
ل دەسپێکێ/ یۆنان، سیاسەت د فەلسەفێ دا هاتە هنداکرن، بەلێ نوکە سیاسەت د بوویەرێن دیرۆکێ دا هاتە هنداکرن. ب تایبەتی ژی، پشتی هێگێل “فەلسەفا دیرۆکێ، کریە ئەلترناتیڤێ فەلسەفا سیاسی”. ئەگەر مرۆڤ گیانەوەرەکێ سیاسی بیت، پا گەوهەرێ مرۆڤی کارێ سیاسەتێ‌یە. لەورا “داویا سیاسەتێ ب خوە ژی، داویا مرۆڤیە… چونکو مرۆڤ ژ دەرڤەی سیاسەتێ، مرۆڤبوونا خوە ژ دەستددەت/ ئارێنت”. ل گۆر گیۆرگ بوردو ــ George Burdeau ژی: “سیاسەت ب خوە، ئەو تایبەتمەندیا گرێدایی تەڤ بوویەر و کارانە”.
راستە زانستێ سیاسەتێ وەک هەڤکێشێن ماتماتیکی‌یە، گەلەک کۆنج و لایەن تێدا دهندانە، بەلێ پا ل گۆر ژێدەرێن دیرۆکێ، سیاسەت وەک زانستەک د هوندرێ فەلسەفێ دا ژیانێ دکەت. لەورا ب “بابێ جیهانێ” دهێتە بناڤکرن، بەلێ پا هەڤرکیا راستا د ناڤبەرا فەلسەفە و سیاسەتێ دا، پشتی سێداردانا سۆکرات پەیدابوو. ئەگەر فەلسەفە هێلا تیۆری ڤەگریت، پا سیاسەت وارێ پراکتیکی رادگریت، لەورا چاخێ سیاسەت ژ هزر و فەلسەفێ ڤالا دبیت، هنگی سیاسەت خوە سێوی دبینیت.
ئەزموونێن ئورۆپا یێن سیاسی، د کۆمەکا گوهەرینان را دەربازبووینە، مینا پلاتۆن فەلسەفا سیاسەتێ دامەزراند، هۆبز ــ Hobbes سیاسەت تەڤلی زانستی کر، پشتی کو مێکاڤیلی سیاسەت تەڤلی مۆدێرنێتی کری و مۆنتێسکیوی ــ Montesquieu سیاسەت تەڤلی قانوونێ کری و رۆسوی ــ Rousseau پرنسیپ کرە بنگەهێ سیاسەتێ. دیسان لیۆ شتراوس ــ Leo Strauss، پێشکەتنا سیاسەتا ئورۆپا، د سێ پێلان دا کۆمدکەت: (یەکەم “مێکاڤیلی/ بابێ ڤەشارتی”، “هۆبز/ میراتگرێ قەهرەمان”، دووهەم “رۆسو و کانت” و سێهەم “نیتشە”). ئێدی “تیۆرا نوویا مێکاڤیلی، “ل سەر دەستبەردان ژ هزرا مەبەستا میراتگری فەلسەفا سیاسیا کلاسیکە”. ل سەر ڤی بنگەهی، هۆبز وەک میراتگرێ قەهرەمان، بەردەوامی ب بابێ خوەیێ نخاڤتی/ مێکاڤیلی دا، چونکو چەوا مێکاڤیلی گرینگی ب فەلسەفا سیاسی دا، وسا ژی مێکاڤیلی بەرێ سەنتا سیاسەتێ ژ نێرینا ئەسمانی، دا دوورهێلیا ئەردی. هەروها “سیاسەت ب نێرینا مارکس ئەسمانێ خەلکیە، دکاریت بهێتە گۆتن، کو ستەمکاری ب خوە ژی جیهانەکا بێ ئەسمانە”.
گەلۆ دەما ئەم هزر د تەڤنێ جڤاکا خوە دا دکەین، ئەم نەخشێ سینۆرێن سیاسی ل سەر ڤان جورە تێکهلیێن جڤاکی درێسین؟ راستە هەر تشت ل نک مە بوویە سیاسەت، بەلێ پا هێشتا سیاسەت ب خوە ل نک مە نەبوویە زانستی سیاسەتێ. دیارە هێشتا ئەم ب کووری و هووری، ل سەر بەرسڤێن ڤان جورە پرسان نەراوستیاینە، کو خوە د وارێ “زانستێ سیاسی”، “زانستێ جڤاکیێ سیاسی”، “زانستێ سایکۆلۆژیێ سیاسی” و “زانستێ ئابۆریێ سیاسی” دا دبینن. ب ئەنجام ژی، “زانستێ ئەندازیاریا سیاسی” دهێتە بەرهەمئینان. دڤێت وێ ژی بێژین، ئەندازیاریا سیاسی، بێی ئەندازیاریا جڤاکی ناهێتەکرن، چونکو کەڤنەشۆپیا سیاسی، ژ کەڤنەشۆپیا تاک و جڤاکی ب خوە دهێت.
ب ڤی ئاوایی، سیاسەت پارڤەی سەر کۆمەکا زانستان: “رێبازا سیاسی”، “دیرۆکا سیاسی” و “زانستێ سیاسی” بوویە. راستە دەسەلات دیاردەکا جڤاکیە، بەری ببیتە سیاسی، چونکو هەرچەوا زانستێ سیاسەتێ دیاردەکا جڤاکیە، وسا ژی دیاردا سیاسی ب خوە، دیاردەکا جڤاکیە. ئێدی تیۆرا سیاسی، ژ خەبات و تێکۆشینا زانایێن جڤاکناس هاتیە. ئانکو ئەڤ تێکهلکێشا زانستان، وەکر، کو تیۆرا سیاسی، دەربازی هزرا سیاسی ببیت. لەورا دڤێت ئەم هزر و تیۆرا سیاسی ژێکجودا بکەین، چونکو پرۆژێن سیاسی، بێی هێزێن جڤاکی ناهێتەکرن. هەروها دڤێت مرۆڤ جودایێ د ناڤبەرا تیۆر و هزرا سیاسی دا بکەت، چونکو سیاسەت ب خوە، زانستێ هونەرێ ئاراستەکرنا دەسەلاتێ‌یە.
کەس نکاریت ژ چوارچووڤێن یاریێن سیاسی دەرکەڤیت، چونکو ئیدیۆلۆگی ئەلەمێنتەکێ سەرەکیێ پێکهاتێن دەسەلاتێ‌یە. ئێدی چەوا مرۆڤ نکاریت هزر بکەت، دەسەلاتەک بێی پالپشتیا ئیدیۆلۆگیەکێ هەبیت، وسا ئیدیۆلۆگی ب خوە ژی، ژ دەرڤەی پرۆسێسا دەسەلاتێ چ واتە نینن. ئێدی ئیدیۆلۆگی وەک “ئیدیۆلۆگیکرنا سەردەمی”، ئیدیۆلۆگی مینا “نێرینا گەردوون و مرۆڤی” و ئیدیۆلۆگی وەک “بیاڤێ هەڤرکیا سیاسی و جڤاکی”، دهێتە بکارئانین. لەورا هزر و خەباتا دژی ئیدیۆلۆگیێ ب خوە ئیدیۆلۆگیە، چونکو “ئیدیۆلۆگی زانستە و زانست ب خوە ژی ئیدیۆلۆگیە”. مرۆڤ دکاریت ب ئاوایەکێ دی ژی بێژیت، مرۆڤ بوونەورەكێ ئیدیۆلۆگیە، چونكو ئیدیۆلۆگیە وەک تێگەهـ ب واتەیا زانستێ هزری دهێت. سەرباری، “ئیدیۆلۆگی د کارئینانا خوە یا رۆژانە دا هەڤجووتا سیاسەتێ‌یە، ئێدی ئیدیۆلۆگیا ناڤەرۆکا سیاسەتێ‌یە، چونکو سیاسەت پراکتیزەکرنا کارێ ئیدیۆلۆگیایە”. پرسیارا گرینگ، گەلۆ بۆچی خەلکی ئەڤ نێرینە ل هەمبەر ئیدیۆلۆگیایێ/ سیاسەتێ هەیە؟ راستە ئیدیۆلۆگی شێوێ/ رێکا تێهزرکرنا د وارێن “سیاسی، جڤاکی و دەولەت” دایە، بەلێ دیسان تێگەهێ ئیدیۆلۆگی، ل ڤێ دەڤەرێ گەلەک ل بەرچاڤێن خەلکی هاتینە کرێتکرن. تێگەهێ ئیدیۆلۆگی ب ئەنەرژیەكا نەرێنی هاتیە باركرن، لەورا ئیرۆ ئەڤ تێگەهە گەلەک ب شاشی دهێتە بکارئانین. هەروها زانستێ سیاسەتێ ژی د بنگەهـ دا، ژ بۆ رێکخستن و ئاراستەکرنا خەلکیە، بەلێ دیسان ل ڤان جڤاکان سیاسەت وەک “فێل، خاپاندن و درەو” دهێتە پێناسە و بلاڤکرن. ئانکو ئیرۆ خەلک ل جهێ بێژن سیاسەت زانستە، دبێژن سیاسەت درەوە. ئێدی ل نک مە پێڤەندیێن سیاسی ل سەر ئاستێ بازارکرنێ، نەک ل سەر پرۆسێسا پەروەردە و ئاراستەکرنێ هاتینەکرن. لەورا ئەڤ فۆرمێ د سەرێ خەلکێ مە دا هاتیە چاندن: سیاسەت “کەیسکرن، گەندەلی، بێواتەیی و خاپاندن”، بنواش و هزرا دەولەتێ ژی دکوژیت، چونکو گیانێ دەولەتێ ل سەر سیاسەتێ دهێتە ئاڤاکرن و هەردەما سیاسەت د هشمەندیا خەلکی دا مر، هنگی دەولەت ژی دمریت.
بنێرە ل سەدێ هەژدێ، مرۆڤێ ئورۆپی پتر مژوولی هزر و پرسێن سیاسی بوو، چونکو ماهیەتا مرۆڤێ وی چاخی ب خوە، کریارا سیاسەتێ‌یە. ل ڤێ سەدێ، هزرا سیاسی هند سەردەستبوو، تا تەڤلی هەموو وارێ ژیانێ/ پرسگرێکێن سروشتی ژی بووی. ئانکو راستە جاران پرنسیپ سەرئاڤا سیاسەتێ بوو، لێ ئیرۆ “مال سەرئاڤا سیاسەتێ‌یە/ کۆهین”. لەورا ل جهێ ئەم سیاسەتێ بکەینە فۆرمەکێ ئازادی و رزگارکرنا خەلکی، ئەم ب سایا سیاسەتێ، خەلکی کوولە دکەین. ئێدی نەبەس مە ئارێشێن هزرێن سیاسی وەک تیۆری هەنە، بەلکو مە پرسگرێکێن کوورێن پراکتیکی ژی هەنە. ژ بەر هندێ، دڤێت سیاسەت ژ وارێ گۆتن و تیۆری، دەربازی ئاخا ژیانێ ببیت، داکو خەلک سیاسەتێ وەک تیۆری و پراکتیکی ب هەڤرا فام بکەت. ئێدی گەوهەرێ مرۆڤی کارە، پاش تێهزرکرن د سیاسەتێ دا وەک پرۆسێسەکا مەرجێن بجهئینانا ئازادیێ‌یە. لەورا دڤێت کار بۆ ئاڤاکرنا کەشێن گشتیێن ئازادی و سیاسەتێ، وەک پانتایێن پێکڤەژیان و گەنگەشێ بهێتەکرن.
راستە تێگەهێ سیاسەت “ل دەسپێکا سەدێ بیستێ، وەک زانستەک دەربازی سینۆرێن زانکۆیێن ئەمریکی/ 1903 بوویە”، بەلێ دیسان، ئەڤ زانستە ل نک مە، هێشتا ژ وارێ “دەسەلاتا سیاسی”، دەربازی وارێن دی: “دیرۆکا سیاسی، ئابۆریا سیاسی، زانستێ سایکۆلۆژیا سیاسی، ئەنترۆپۆلۆگیا سیاسی و جوگرافیا سیاسی” نەبوویە. لەورا ئیرۆ گەلەک گرینگە کار ل سەر فەلسەفا سیاسی بهێتەکرن، کو خوە د چوار گاڤان “پێگیریا سیاسی، تێگەهێن سیاسی، سیاسی/ جڤاکی و گوهەرینا جڤاکی” دا دبینیت. ژ بەر هندێ، کانت “وەکو گەلەکێن بەرا خوە، فەلسەفا سیاسی، ب فەلسەفا دیرۆکی گوهەری”.
ئیرۆ تشتێ گرینگ بۆ مە، خویاکرنا دیالێکتیکا د ناڤبەرا دوورهێلێ سیاسی/ پراکتیک و ئیدیالیا سیاسی/ تیۆری دایە، کو دڤێت کۆنتێکستا د ناڤبەرا تیۆری، راستیا دیرۆکێ و ژیانا سیاسی دا بهێتە دیتن. تا نوکە ل نک مە، فەلسەفا سیاسی نەبوویە تیۆرا سیستەمەکێ سیاسیێ ئاراستە و سەرەدەریکرنا رەوش و پێشهاتان. تیۆرا سیاسەتێ ب خوە، تێهزرکرنا نێرینا د سیاسەتێ دایە، بەلێ مەرجێن فەلسەفا سیاسی، زانینا سروشتێ پێکهاتێن سیاسیە. بنواشێ کریارا فەلسەفا سیاسی مێتۆد و رەخنەیە، داکو ئاستەنگ و گرفتێن وەرارا جڤاکی بهێنە دەسنیشانکرن. فەلسەفا سیاسی ب مێتۆد و رەخنا خوە، تێگەهێن سیاسی “دادپەروەری، دێمۆکراتی و مافێ مرۆڤ” داڤە و راڤە دکەت. ئارمانجێن فەلسەفا سیاسی، بوویەرێن سیاسی دئێخیتە بەر لابۆرا فامکرنا واتە و بوونا سیاسەتێ، کو جورەکێ تێهزرکرنا مۆرال و بهایێن سیاسی “وەکهەڤی، دادپەروەری و ئازادی” ب خوەیە.
راستە تیۆرێن شۆرشێ ب خوە، ڤەکۆلینا فەلسەفا گوهەرێنێن دیرۆکێ‌یە، بەلێ پا هێشتا د ناڤ کوردان دا “جڤاکا سیاسی/ رەوشەنبیریا سیاسی” درست نەبوویە، داکو گەنگەشێن هزر و فەلسەفا سیاسی بهێنەکرن. مرۆڤ دکاریت بێژیت، ل دەسپێکا تەڤگەرێن کوردی و تا نوکە، هزر د رەهندێن فەلسەفا سیاسی دا نەهاتینەکرن. ئەڤە ب خوە ژی، رەڤین و لاوازیا دەسەلاتا کوردی دەسنیشان دکەت، چونکو دەربازبوون ژ قووناغا تیۆلۆگی و قەبیلەگەریا سیاسی، بۆ قووناغا فەلسەفا سیاسیا نوو، کو ل سەر هزرا هەڤولاتیبوون و مافێن مرۆڤی ئاڤا دبیت. لەورا دڤێت گاڤا یەکێ یا رەخنێ، ژ ئەقل/ گۆتارێن مە یێن سیاسی، ب سایا “سیستەمێ سیاسی”، “هزرا سیاسی”، “فەلسەفا سیاسی”، “زانستێ جڤاکی” و “ئەنترۆپۆلۆگیا سیاسی” دەسپێبکەن.
ب ئەنجام، ل گۆر ئەزموونا گەلێن سەرکەتی، ناڤەندێن هزری ئالاڤەکێ گرینگێ کارتێکرنا پرۆسێسا چێکرنا سیاسەتا گشتی ل سیستەمێن دێمۆکراتیە، چونکو کۆنتێکستێن ناڤەندێن هزری وەک پرەکێ د ناڤبەرا دارێژتنا فەلسەفا سیاسی و کریارا سیاسی دا رۆلەکێ گرینگ دبینن. ل گۆر هابرماس بۆ کاودانێن ئالۆز و شەپرزەیێن مینا مە، سێ ریتمێن تێکهلکێشێن رەهندی و هزری، کو د “بیردۆزا تێهزرکرنێن جڤاکی، ئاستێ زمان و گەهاندنێ و رەوشا سیاسی، ئابۆری و رەوشەنبیری” دا رۆلەکێ گرینگ دبینن. ئیرۆ دڤێت تێکهلیا کۆمەکا تێگەهێن پارادۆکس، دگەل هەڤ (“سیاسەت و هزر”، “کەلەپوور و نووژەنکرن”، “دوهی و ئیرۆ” و “دیرۆک و پیرۆزی”)، راستی داڤە و راڤەکرنێ بهێن، چونکو پاشخانێن کاراکتەرێن مە ل سەر پێڤەندیا ڤان تێگەهان درستبوویە.
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2024.01.28