گەنگەشێن هزریل بەر رۆناهیا پرۆژێ خانی، رێنیسانس وەک نموونە
موحسن ئوسمان
مە کوردان نکاریە ب دەنگەکێ بلند، دیالۆگێ دگەل فۆرمێن هزر و فەلسەفا خانی بکەین، چونکو ئەگەر ئەرەب کاری بن ب رێکا شەکیب ئەرسەلان، پرسا خوە یا رێنیسانسێ “بۆچی ئەرەب/ ئیسلام پاشڤە مان و گەلێن دی پێشکەتن؟/ 1930” ب ئارینن. گەلۆ کورد ژی، کارینە ب رێکا خانی هوسا پرسێن خوەیێن رێنیسانسێ، دەرێژ بکەن؟ دیارە چەوا “چاخێ ئەلمانا خوە مەلوول و فهێت ل هەمبەر داگیرکرنا ناپۆلیۆنی دیتی، هزرمەند و سیاسیێن ئەلمان، ڤەگەرینە بنگەهێ خوەیێ باژارڤانی”. وسا ژی ئەڤ ڤەگەرا من بۆ خانی، ژ ئەنجامێ لاوازیا رەوشا مە یا ئیرۆ دهێت، چونکو مرۆڤ دکاریت خانی وەک هشمەندی و هەستێن دیرۆکی یێن رێنیسانسا ــ Renaissance وی چاخی ناس بکەت.
ئەگەر هەرتم رێنیسانس، ژ خالێن هشکێن رێگریا وەرارێ بکەن، دەسپێکەن؟ پا گەلۆ دڤێت ئەم کورد، ژ کیژان خالان دەست پێ بکەین؟ ئەز باورم چەوا رێنیسانسا ئەرەبان، ب ئەنجامێ رێنیسانسا فرەنسی/ هەوا ناپۆلیۆنی بۆ سەر دەڤەرێ/ 1798 بوویە. وسا ژی رێنیسانسا خانی، ژ ئەنجامێن رێنیسانسا ئیتالیا/ “د ناڤبەرا داویا سەدێ پازدێ و سەدێ شازدێ دا” بوویە. دیارە خانی پشتی رێنیسانسا ئیتالیا، ژ دایکبوویە و کەتیە ژێر باندۆرا ڤێ رێنیسانسێ. دیسان پرسیارا گرینگ ل ڤێرێ، ئەگەرێ رێنیسانسا ئەرەبان ب رێکا ناپۆلیۆنی یەکسەر هات بیت، پا گەلۆ رێنیسانسا خانی ب رێکا کێ/ چ کەنالان هاتیە؟ لەورا دڤێت کار ب رژدی، ل سەر ڤێ پرسێ بهێتەکرن. دبیت یەک ژ ژێدەرێن خانی، ب رێکا رەڤینا گەلەک زانا و رەوشەنبیران، ژ بەر سولتان و سەردەستێن وی دەمێ ئیمپراتۆریا ئۆسمانی، بەرەڤ رۆژئاڤا و پشتی هنگی ڤەگەریانا وان، جورەکێ پرا ڤەگوهازتنا هزری و رەوشەنبیری بۆ کەسێن مینا خانی درستکر بیت. هلبەت زەلالکرنا ڤێ خالێ ژی، دخوازیتە پتر “ڤەکۆلین، پەنەل و کۆنفرانسان”.
ئەگەر مرۆڤ ژ هێلا فەرهنگی‌ڤە ل رێنیسانسێ بنێریت، ب دوو واتەیان: یەکەم، ژ دایکبوونەکا نوو، دووهەم، رابوون ژ کەتنێ/ بەرهنگاری و بەرهەڤبوون، ژ رەوشا کەتی دهێت. هەروها رێنیسانس ب واتەیا ژ رەوشا روونشتی، بۆ رابوونا سەر لنگان ژی دهێت. دڤێت ئەم دوو تێگەهان: “رێنیسانس و رێفۆرمێ” ژێکجودا بکەین، رێنیسانس ل ئورۆپا ل سەر ئەدەب و هونەری هاتیەکرن، بەلێ رێفۆرم ل سەر ئۆلی هاتیەکرن، لێ ئیرۆ رەوشا مە دخوازیتە هەردوو تێگەهان ب هەڤران، کو د تەڤ وارێن مە دا بهێتەکرن.
ئێدی هەروەکو دەربازبووی، بنواشێ تێگەهێ رێنیسانسێ ژ “ڤەژاندن/ بوونەکا نوو” دهێت، کو بوونەوەرەکێ نوو، جهێ یێ کەڤن دگریت. راستە خانی ژی “مەمێ ئالان”، ڤەژاندیە داستانا “مەم و زین”ێ، بەلێ پا ل ئورۆپا “بوونەکا نوو/ ڤەژاندن ــ هشیاربوون و تەڤگەر”، ژ ئەگەرا دەربازبوونا ژ قووناغا کەڤنەشۆپیا کەنیسێ/ فیودالیزمێ بوو. هەرچەندە رێنیسانس ل ئورۆپا، پشتی کەتنا فیودالیزمێ و سەرهلدانا بۆرژوازیەتێ پەیدابوویە، بەلێ پا رێنیسانسا ئەرەبان و یا کوردان/ خانی ژی، ل گەرماتیا چاخێ فیودالیزمێ وەک چاڤلێکرن سەرهلدایە. ئانکو رێنیسانس ل دەڤەرێ، د ئەردێ ژیانێ دا نەهاتیەکرن، بەلکو پتر وەک چاڤلێکرن و حەز بوویە. هەروها پرۆسێسا رێنیسانسێ ل ئورۆپا، رزگارکرنا ئەقلی ژ ئۆلی و دەربازکرنا سڤیلبوونێ بوویە، بەلێ رێنیسانسا ل دەڤەرێ، ل سەردەمێ فیودالیزم و ئۆلداریێ پەیدابوو. لەورا بیاڤێ بەرینێ، د ناڤبەرا پێشکەتنا ئورۆپا و رەوش و قووناغا خانی دا، گەلەک ژێکجودا بوون. تا وێ رادێ، کو نە هزرا خانی و نە ژی کاودانێن جڤاکیێن هنگی، دکارین تێگەهێن “رێنیسانس، رەوشەنگەری و ئەقلانی” بەرهەم بینن/ فام بکەن.
مرۆڤ دکاریت ب ئاوایەکێ دی ژی بێژیت، یەک ژ ئەگەرێن گرینگێن هەردوو رێنیسانسێن ئورۆپی/ ئیتالی و فرەنسی، نەهێلا ریشالێن کەڤنەشۆپیێ بوو، بەلێ دەما رێنیسانس ل رۆژهلاتا ناڤین سەرهلدای، دەڤەر ب هزرێن کەڤنار و گەمار یا پێچای بوو. مرۆڤ دکاریت بێژیت، چ ژینگەهـ و مەرجێن رێنیسانسێ ل دەڤەرێ نەبوون، لەورا ئەڤ تێگەهە ب مری ژ دایکبوویە.
ژ هێلا جڤاکی و سیاسی‌ڤە، رێنیسانس ل ئورۆپا ژ ئەنجامێن سێ فاکتەران: “یەکەم ئاشکراکرنا کارێ دەریای، دووهەم، رێفۆرما ئۆلی و سێهەم خورتبوونا سەنتا هومانیزم/ مرۆڤبوونێ پەیدابوویە”. سەرباری، رێفۆرما ئۆلی/ سەدێ پازدێ، سەردەمێ رێنیسانسێ/ سەدێ شازدێ، چاخێ ئەقلانیەتێ/ سەدێ هەڤدێ و رەوشەنگەریێ/ سەدێ هەژدێ. راستە هزر و هەستکرن ب رێنیسانسێ ب خوە رێنیسانسە، بەلێ پا ئێدی چ رێنیسانسێن رەوشەنبیری، بێی پرۆژێن سیاسی ناهێنەکرن، کو دەربرینێ ژ رێنیسانسێ ب خوە بکەن. هەروها پێڤاژۆیا رێنیسانسێ، بێی پێدڤی و حەزا رێنیسانسێ درست نەبوویە، چونکو پرۆسێسا رێنیسانسێ ل سەدێ شازدێ ل ئورۆپا/ ئیتالیا، درۆڤەکێ ڤاڤێرێ د ناڤبەرا دوو چاخان “چەرخێ ناڤین و سەردەمێ نوو” دا بوو. هەروها رێنیسانس و مۆردێرنیزما ئورۆپا/ فرەنسا، ل سەر سێ تەوەران “ئەقل، زانست و پێشکەتن” هاتیەکرن. لەورا رێزانیا رێنیسانسێ، ب هشمەندیا وەرار و گوهەرینێ، دهێتە ژیانێ. راستە یەک ژ ئەگەرێن گرینگێن رۆژئاڤا “زانست و تەکنۆلۆژیایە”، بەلێ پا ڤان هەردووکان فاکتەران هەبوونا خوە ل نک مە نینە! ب ڤی ئاوایی، یەک ژ سەرکەتنێن رێنیسانسێ گرینگیپێدان ب ئەقلی و زانستی بوویە. سەرباری، رەخنا ئەقلی بەشەکێ سەرەکیێ پرۆژێ رێنیسانسێ‌یە، ئەقل ب خوە ژی هزرە، کو هەردەم ب سایا پێداچوون و رەخنێ خوە پێشدا دبەت. خواستەکا رەخنێ ب خوە ژی، گرێدایی ئۆرگانبوونا پرۆژێ رێنیسانسێ‌یە، چونکو دەما چاخێ نوو/ رێنیسانسێ سەرهلدای، یەکەم گاڤ ب پاکژکرنا مەژی ژ تۆز و گەمارا کەڤنار دەسپێکر.
ب گەلەمپەری، شۆرشێن هزری و رێنیسانسێن رەوشەنبیری، راستیا گوهەرین و دەربازبوون، ژ کەڤنەشۆپیێ دەستەک دکەن. ئێدی رێنیسانس و شۆرش، وەک دوو رەوشێن دیرۆکی “رەوشەنبیری و سیاسی”، واتەیا پێشکەتنێ ددەن. ئەڤ هەردوو تێگەهە ژی، دوو ناسناڤێن جودایێن دەولەتێن نەتەوەیی بووینە. ئەڤێ هەوا “رێنیسانس، رەوشەنگەری و کۆلۆنیالیزم”ێ، ب هەڤرا روو ل رۆژهلاتا ناڤین کرن، کو کورد/ دەڤەر کر و ئەڤ دەڤەرە راستی سێ سنگەپێیان “باژارڤانیا رۆژئاڤا، داگیرکرنێ/ پارچەبوونێ و رێنیسانس/ رەوشەنگەری” هاتن. لەورا مرۆڤ نکاریت پرسیارا رێنیسانسێ، “چەوا ژ کەڤنەشۆپیێ رزگار بین؟” بکەت، ئەگەر د هەمان چاخ دا، پرسیارا سیاسی “چەوا ژ ستەمکاریا رزگار بین؟” نەکەت. هەروها ئەم نکارین، هزر د رێنیسانسا ژ دەرڤەی سیاسیەتێ دا بکەین. سەرباری، مرۆڤ نکاریت هزرێن رێنیسانسێ، بێی پرسێن رێنیسانسێ هەبن، فام بکەت. لەورا مە پێدڤی دووبارە خواندنا كەلەپوور و ئەزموونا گەلێن د قووناغا رێنیسانسێ دەربازبووین دا، هەیە. ب ڤێ یەکێ، گرینگە مە ئەقل و پرسێن ل ئاستێ گوهەرین و رێنیسانسێ هەبن، داکو ئەڤ جورە پرسە تەڤلی دیرۆکا مە یا زیندی ببن.
ب کورتی، ل چاخێ خانی رەوشا کوردان د هەموو واران دا یا هەژاربوو، لەورا ناڤبری پێکۆلکریە “مەم و زین”ا خوە نە تەنێ وەک دیوانەکا هەلبەستێ، بەلکو مینا فەرهنگەکا بەرینا تەڤایا وارێن “ئۆل، تەسەوف، چیرۆک، رەهوانی، فەلسەفە، هزرێن نوو و رەوشەنگەری” هەمبێز بکەت. مرۆڤ دکاریت بێژیت، خانی ئەڤ پەرتووکە وەک پرۆژەکێ رێنیسانس و رێزانیێ، بۆ رێبەر و رەوشەنبیرێن کورد دانایە. لەورا نڤیسین ل سەر خانی، کارەکێ فرەرەهند و گرانە.
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2024.01.25