گەنگەشێن هزریل بەر رۆناهیا زارادەشتی
محسن ئوسمان
سلاڤ ل گیانێ زارادەشتێ کال!
ب تێگەهشتنا هێگێل، بجهئینانا هشمەندیا ب ئازادیێ، ل رووبەرێ هەردوو جیهانێن ئاسیا و ئورۆپا بوویە. ئاسیا ب خوە رۆژهلاتا رەهایە، ئەو دەڤەرا خوەری/ ئۆریگینال و سەرهلدانە، کو رۆناهیا گیانی تێدا هلاتیە و پاش دیرۆکێ دەسپێکریە و ل ئورۆپا/ رۆژئاڤا ژی رەهایە، بەلێ ب گشتی ئالیێ داویێ‌یە. د گیانێن نەتەوان دا، ژ “چینێ، هندستان، ئیران، مێزۆپۆتامیا و تا دگەهیتە مسرا کەڤنار”، ژانێن هشیاریا تێهزرکرنا گشتی هاتنەکرن، وەک نیشانێن دەسپێکێ یێن پێشداچوونا هشمەندی ب دەسڤەئینانا ئازادیێ.
راستە هێگێل دبێژیت، دگەل ئیمپراتۆریا چینێ دیرۆکا هشمەندیێ دەسپێکریە، لێ ل گۆر لۆژیکا باژارڤانی و دیرۆکێ گاڤا یەکێ ل مێزۆپۆتامیا ــ Mesopotamia دەسپێکریە، کو وەرارا هشمەندی ب خوەیاتی ب درێژیا دیرۆکێ دهێتەکرن. پێشکەتنا گیانی ل ڤێ دەڤەرێ، دەرئەنجامێن دوئالیزما رۆناهیا زارادەشت “ئاهورامازدا ــ Ahura Mazda و ئاهریمەن ــ Ahriman” بوو، رۆناهیا زارادەشت گرێدایی جیهانا هشمەندیێ‌یە. ئەڤ رۆناهیە، ب واتەیا خوە یا فیزیکی و گیانی، گرۆڤێن بلندبوون و رزگاربوونا ژ سروشتی‌یە، کو د گەوهەرێ خوە دا وێنەکێ خێر و راستیێ بەرچاڤ دکەت. رۆناهی د وانەیێن زارادەشت دا، وێنەکێ راست و چاکیێ دژی تاریێ‌یە. د ڤێ دوئالیزما “ئاهورامازدا و ئاهریمەن” دا، گاڤا گرینگا یەکەما گیانی ژ بۆ هشمەندی ب خوەیاتیا خوە دەسپێکریە. پرنسیپێن ڤێ دوئالیزمێ گرێدایی گیانیە، کو سروشتێ گیانی هەڤدژیێ دخوازیت. هەڤدژی ب خوە ژی، دینەمۆیا گیانێ ڤەشارتیێ د کووراتیا دەروونێ بوونەوەری دایە. ئەڤ پرنسیپە، بهایەکی ددەتە بوونەروەرێ ڤێ دەڤەرێ، کو گیان تەڤلی پاناڤا گرێدانا دیرۆکێ ببیت.
دەما دوئالیزما “ئاهورامازدا و ئاهریمەن”، دەربازی مسرا کەڤنار بووی، وەک بوونەوەرەکێ نیڤ مرۆڤ و نیڤ گیانەوەر ب ناڤێ “ئەبو ئەلهەول ــ Sphinx” هاتە ئافراندن، بەلێ دەما ئەڤ هزر و فەلسەفە دەربازی یۆنان بووین، ب ئاوایی خوەیێ خوەداڤەند “ئەپۆلۆ” هاتە ئافراندن و دەستەواژا “خوە ناس بکە”، کرە بنگەهێ فەلسەفا یۆنانی. ب ڤان پاشخانان، زارادەشتێ کال ب ئاوایێ خوەیێ فەلسەفی/ ئۆلی “هزرەکا باش، گۆتنەکا باش و کریارەکا باش”، کرنە پیڤەرێ مرۆڤێ باش. مرۆڤ دکاریت ئەڤێ داناسینا زارادەشتی، ب جورەکێ خوەناسینێ ب ناڤ بکەت. پشتی هنگی ب دەمەکێ درێژ/ سەدێ چوارێ ب.ز، ل سەر دەرگەهێ پەرستگەها “ئەپۆلۆ ــ Apollo ل دێلفی ــ Delphi/ خوە بناسه/ سۆکرات” هاتە نەخشاندن.
پشتی ڤان قووناغان، گیان دەربازی بوونەوەرێ خوەداڤەند بوو و ژ ئاستەنگێن “ئۆل و مرۆڤ” دەربازبوو، کو “جارا یەکەم ل دیرۆکێ هەڤگرتنا هەردوو سروشتێن خوەداڤەند و مرۆڤی، د یەک خوەیاتیێ دا درستبوو”. ل ڤێرێ، ل هەڤهاتنەک د ناڤبەرا مرۆڤ و خوەداڤەندی دا درستبوو. ئەڤ پرۆسێسە تەڤلی دیرۆکەکا درێژ و پر ئاستەنگبوو، تاکو پرنسیپێن خوەیاتیا ئازاد گەهشتینە هندێ، کو مرۆڤ بزانیت ئەقل فەروەریێ ل مرۆڤی دکەت. مرۆڤ گەهشتە ئاستەکێ ب هشمەندیا گیانێ خوە “ئازادی و سیاسەت”، کو نوونەراتیا ناڤەرۆکا گیانیا تاکێ هشمەند ب خوەیاتیا خوە دکەت. ب ڤان ئەزموون و سەرپێهاتیان، رێکخستنا گەلان گەهشتە ئاستەکێ هەری بلند، کو “قانوون و رەوشتێن بابەتی و حکوومەت ب خوە، ب تەنێ راستیا باربەرا ئازادی تێدا تەڤاڤ دبیتە”. ب ئەنجام، پرنسیپێن دەزگەهـ و یاسادانانێ، ژ پێرابوونێن ئازادیا خوەیاتیێ ناهێتە جوداکرن، چونکو ئازادی بێی ببیتە پرنسیپ، دڤێت ل تاکی وەک بنگەهێ ئازادیێ بهێتە نێرین، چونکو “دیالێکتیکا دیرۆکێ و دیرۆکا دیالێکتیکی ب خوە، هەمبێزکرنا ئازادیا ئەقلی، دیرۆکێ و خوەیە”.
دیارە “مالبات ب واتەیا خوە یا مەزن ل چینێ، پالپشتا سەرەکیا بەردەوامیێ ب کەلەپوورێ رەوشتیێ وان ددەت، زارۆک نفش و ب نفشی ڤێ قانوونا رەوشتی ژ بابێن خوە وەردگرن، تاکو ئەڤ قانوونە بوویە حکوومەتا راستا جڤاکا چینی”. هەروها مالبات د ئۆلێ زارادەشت دا، پرۆسێسەکا پیرۆزە و بنگەهێ هەڤولاتیبوونێ‌یە، لەورا هێگێل مالباتێ ب رەهێن یەکێ یێن دەولەتێ دزانیت. دیسان گەلەک ژ هزرێن هێگێل/ دیالێکتیک، ل سەر دوئالیزما “ئاهورامازدا و ئاهریمەن” ئاڤابووینە، بەلێ پرسیار، گەلۆ بۆچی ئەڤ دوئالیزمە نەبوویە ئاخا پێشکەتنا مرۆڤێ ڤێ دەڤەرێ؟ بنواشێ گیانێ خەلکێ ڤێ دەڤەرێ یێ ڤاڤێربوو، لێ پشتی ب سەرداگرتنا ئۆل و کولتورێن بیانی، کاراکتەرێ ڤێ دەڤەرێ ژ هولێ راکرن.
هێگێل دیرۆکا جیهانێ، وەک پێڤاژۆیەکا وەرارا پرۆسێسا پێشکەتنا گیانی ب خوە پێشکێش دکەت، کو پێشکەتنا گیانێ نەتەوەییا گەلێن دیرۆکی، ڤەدگەریتە ئاستێ وەرارا هشمەندیا ب ئازادیێ. پرنسیپێن فەلسەفا دیرۆکێ ب خوە ژی، پێشکەتنا هشمەندیێ ب ئازادیێیە. دیالێکتیکا ئازادی و دیرۆکێ د گەوهەرێ خوە دا، پێڤاژۆیا هشمەندیا خوەیاتیا گیانیە. ئازادی وەک کۆنتێکستەکا ئەقلی، گرێدایی پێشکەتنا هشمەندیێ ب ئازادیێ ژ ئالیێ گیانی ڤەیە. دیرۆک خەباتا گیانیا ژ بۆ ب دەسڤەئینانا ئازادیێیە، هەر وەرارەک ژی، گرێدایی پلەیا ب دەسڤەئینانا هشمەندی و ئازادیێیە.
دیرۆک ل نک هێگێل ب خوە دیرۆکا گیانیە، ئازادی گەوهەرێ گیانیە و هەموو ساخلەت ب سایا ئازادیێ پەیدا دبن. “ئازادیا گیانی، گۆتنەکا ئۆنتۆلۆگیا هندی گۆتنەکا دیرۆکی‌یە”. بلندترین تشتێ ئەقل بگەهیتێ، ئازادیا ب هەبوونا خوەیاتیا خوەیە و گیان هشمەندیا ب خوەیاتیێ‌یە. ئەگەر ئازادی ب شێوەکێ گەلەمپەری مەرجێ دەرەکیێ بوونا گیانی ب تەنێ بیت، پا بجهئینانا گیانی یا هشمەندیا خوەیاتیێ مەرجێ پێرابوون و بوونا ئازادیێیە. دیرۆک ل گۆر هێگێل پرۆسێسا هشمەندیا گیانی ب ئازادیێیە، چونکو “دیرۆکا جیهانێ پێڤاژۆیا تێکۆشینا گیانیا دگەهیتە ئازادیا خوە، ئانکو دیرۆکا گیان تێدا ئازاد دبیت”. ئەو کەرستێ نموونا باشا ئەقل پێ دگەهیتێ، وێنەکێ سەرهەڤێ گیان د بیاڤێ دوورهێلی دا بکاردئینیت.
دیارە د ئۆلێ زارادەشت ژی دا، گەلەک گرینگی ب دیالێکتیک و پرۆسێسا بوونێ دایە، دیالێکتیک ژ دووتاییا “ئەهریمەن و ئاهورامەزدا” پێکدهێت و (ل گۆر هێگێل تێگەهێ ئاهورامەزدا، ب واتەیا “ئەز، بوون و ئافرێنەر” دهێت). ئەڤ تێگەهشتنه، وەک جورەکێ تەتەریێ د ناڤبەرا مرۆڤ و خوەداڤەندان دا هاتنە بکارئینان، ب تایبەتی ژی د ئۆلێ زارادەشت دا، ئەڤ هێرمسە بوو ئاهورومەزدا و د ئۆلێ مەسیحی دا بوو هورمس و ل سەردەمێ رێنیسانسێ، وەک تێگەهێ هێرمێنیوتیکا ــ Hermeneutik کەتە هێلا ئەدەب و فەلسەفێ. بنێرە زارادەشت وەک پێغەمبەر و فیلۆسۆف سەرەدەری دگەل هاتیەکرن، لەورا فیلۆسۆف و هزرمەندێن جیهانێ “نیتشە، پێتەر برۆک و…”، گەلەک گرینگی پێدایە، لێ مخابن ژ بەر سەردەستیا ئۆلێ ئیسلامێ، هند رۆناهی ل نک مە نەکەتیە سەر زارادەشت!
ئەڤ هشمەندیا تاک، ل سەدێ نۆزدێ دەربازی هشمەندیا کۆم بوو، کو دێکارت و کانت گەلەک ل سەر ڤێ هشمەندیا خوەیاتی مینا تاک ل هەمبەر هشمەندیا کۆم وەک گرۆپ، کارکریە. ل ڤێرێ پرسەک خوە پێشکێش دکەت، گەلۆ مەبەستا کانت ژ پرسیارا “رەوشەنگەری چیە/ 1784” بۆ “تاک یان کۆمێ” بوویە؟ دیارە مەبەستا کانت قووناغا یەکێ تاک/ خوەیاتی بوو، پاش ل سەر تاکەکێ هشمەند جڤاکەکا هشمەند درست دبیت. ئێدی ئەڤە سەدێ دێکارتیە، وەک ئیشارەتا دیرۆکیا دەسپێکرنا دامەزراندنا فەلسەفێ، بۆ ژ دایکبوونا کۆجیتۆیا پابەندی ل سەر ئازادیا هزرا تاکیا پرس، گومان و گەریان ل راستیێ دکر. ژ دایکبوونا تاکی د پرۆژێ ئەقلانیێ دێکارت دا، وەک خوەیاتیا هزرکەر هێڤێنێ راستیێ د خوە دا دهلگریت. کۆجیتۆ ب واتەیا هزردكەم دهێت، ئەڤە ژی ب واتەیا سەلماندنا خوە، كو ئەز ژی هەمە. ب ڤێ یەکێ، فەلسەفە شێوازێ ژیانێ‌یە، لەورا “زارادەشت، کۆنفشیوس و یۆنانا کەڤنار”، وەک ئۆلێن فەلسەفێ رەفتار دکر.
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2024.01.22