کەڤناریا هزرێ و نووژەنکرنا هێزێ ڤەرێژا شاشکا فەقەی و خۆدێ لەشکری

محسن ئوسمان

ئەگەر مرۆڤ ل پێکهاتێن زەکوورێن سومەری، “خوەداڤەند، لەشکر و کوولە” و کۆمارا پلاتۆن ژی “فیلۆسۆف، لەشکر و کوولە” بنێریت خویا دبیت، وان نکاریە ب تایبەتی خوە ژ لەشکری رزگار بکەن. هەروها ل ئیمپراتۆریا ئۆسمانی، نەبەس یەك زانا و شاعێرێن ئەرەب و فارس نەبوون، بەلكو یێن تورك ب خوە ژی نەبوون، چونکو وان پتر گرینگی ب لەشکری/ ئۆسمانی ئینکیشاری دایە و نەمازە ژی ل چاخێ سولتان مرادێ یەکەم/ 1362 ــ 1389، ئەڤ لەشکرە هاتیە دامەزراندن. دیارە ل وێ قووناغێ، یەکەم لەشکرێ رێکخستی ئۆسمانی بوو، یاکو پاش بوویە بنگەهەک، ژ بۆ لەشکرێن تەڤایێن دەڤەرێ. لەورا پشتی هلوشیانا ئیمپراتۆریا ئۆسمانی و تا نوکە، ئەڤ دەڤەرە هێشتا بۆ خوە ل سیستەمەکێ فەروەریێ دگەریێت، بەلێ ل جهێ چارەسەریان، هەر راستی تراژیدی و ستەمکاریێ دهێت. ب سەرهەڤ دیرۆکا مرۆڤاهیێ، ژ ئەنجامێ شەرێن “ئۆلی/ سیاسی” هاتیە، تاکو ئەنترنێت ژی ژ رەهێن لەشکری/ شەری هاتیە، کو ژ بەرهەمێن لەشکرێ ئەمریکی بوویە.
ل ڤان دەڤەران، نەبەس کار ل سەر موکمکرنا تەڤنێ جڤاکی نەهاتیەکرن، بەلکو جڤاک ب رێکا هێز/ لەشکری دهێتە رێکخستن و برێڤەبرن. ژ بەر هندێ، هەرتم تەڤنێ پێکڤە ژیانا جڤاکی یێ خاڤە، ئەڤە ژی باندۆرێ ل سەر هەڤسەنگیا دەولەتداریێ دکەت. ب ڤێ ئاخێ، دەسەلات و فەروەریێن دەڤەرێ، هێزا لەشکری وەک دەستێ خوەیێ راستێ دبینن، چونکو هێشتا ل نک مە هزر و هێزێن میلیشیات و لەشکرتاری سەردەستن. سیستەم و ئەقلیەتا فەروەریا دەردورێن مە، دەسەلاتا پارت، لەشکر و دەزگەهێن ئەولەهی، باندۆرەکا مەزن ل سەر چەواتیا دەسەلاتا مە ژی کریە. ب ڤان پاشخانان، فەروەری ب دەستێ کەسەکیە، ژ بەر هندێ پێکهاتێن جڤاکی وەک زۆرینە/ کەمینە ب هەڤرا دهێنە تەپەسەرکرن. لەورا تەڤ ئەڤ دەسەلاتە وەکهەڤن، چونکو هەموویان هێزێن لەشکری ئێخستینە بن دەستێ خوە. ئێدی ئەگەر مرۆڤ ڤەگەریتە ئەزموونێن دیرۆکێ، دێ گەلەک نموونێن وها بینیت، کو مخابن هێشتا ئیرۆ ژی ل ڤێ دەڤەرێ پراکتیزە دکەن. ل سەر ڤان پاشخانێن دیرۆکی و کەڤنەشۆپیا دەڤەرێ، شێوێ دەسەلاتێن مە خوە ب سێ رەهندان “لەشکری، بازرگانی و ئۆلی” برێڤە دبەن. نەمازە ئیرۆ ب سایا گلۆبالێ، سێ تایبەتمەندیێن “رەوشەنبیری، ئابۆری و لەشکری”، هەژمۆن ب گرانی ل سەر مە/ دەڤەرێ کریە.
ل رۆژهلاتا ناڤین، دوو دیاردە “هێز/ لەشکر و ئۆل/ باورداری” بەرچاڤ دبن، ئها ڤێ دوئالیزمی بیاڤ نەدایە هزر و هشمەندیێن دی، جهێ خوە ل ڤێ دەڤەرێ بکەن. راستە ژی ل نک مە، نووژەنکرنا لەشکری هەیە، بەلێ یا هزری و ئەقلی نینە. لەورا ل جهێ دەسەلاتێن رۆژهلات، گرینگیێ ب زانستێ سیاسەت و ئاراستەکرنا خەلکی بدەن، گرینگیێ پتر ب نووژەنکرنا لەشکری، ئالاڤێن ستەمکاری و دەسەلاتێ، ژ بیاڤێن دی “تاک، جڤاک سیاسەت و…” دایە. ب ڤێ یەکێ، رێبەر و دەسەلاتا دەڤەرێ، ب هشمەندی و ئەقلێ کەڤنارێ جاران، سەرداریا تەڤگەر و شۆرشان کرینە. لەورا ب درێژیا سالێن فەروەریا دەڤەرێ/ ژ دوهی و تا ئیرۆ، گرینگی و فۆکسا دەسەلاتان ل سەر دوئالیزما “لەشکری و ئەولەهی” بوویە و ل هەمبەر ژی، بیاڤێن “پەروەردە و زانستی”، هاتینە پشتگوهـ ئێخستن. لەورا ل ڤان دەڤەران دەزگەهێن لەشکری، ژ تەڤ وار و دەزگەهێن دی گرینگترن. دیارە ئەڤە ژی شکاندنا حەزا سیاسی، ل نک هەڤولاتیان درست دکەت. ب ڤی ئەقلێ هێزێ/ لەشکری، باوریا برینا قووناغێن وەرارا جڤاکی گەرمبوو. سانسۆری و چاڤدێریا ڤان هەردوو دەزگەهان، کولتورێ ترس و مەلوولیێ درستکریە. ئها ئەڤ هشمەندی و رەوشەنبیریا لەشکری، زالی سەر تەڤایا تاک و پێگەهێن جڤاکێ مە بوویە.
د سیستەمێن فەروەریا رۆژهلاتا ناڤین دا، ژ بەر نەبوونا سازی و دەزگەهان، ئەڤ ڤالاتیە ب “لەشکری، رۆتینی و بیرۆکراتی” پرکرینە. هەروها یەک ژ ئەگەرێن لاوازیا رەوشتی و سیاسیا پارت و دەسەلاتا کوردی ژی، دوورکەتنا ژ فۆرمێ نەتەوەبوونێ‌یە، لەورا بۆ پرکرنا ڤێ لاوازیێ، هێزێن لەشکری زێدەکرینە. ژ بەر هندێ سێکوچکا “بەرخوەری، لەشکر و شەر”، ئاستەنگ و رێگریا تەڤ وەرار و ئاراستەکرنان دکەت.
ل شوونا ئەقلێ پێشمەرگەی بکەڤیتە ژێر باندۆرا ئەقلێ سیاسی، ئەقلێ سیاسی کەتیە ژێر باندۆرا ئەقلێ هێزێ. ئانکو راستە دەسەلاتێ پتر پێدڤی ب ئەقلێ هێزێ ژ هزرێ هەبوو، بەلێ وەک ئەنجام دەسەلاتێ داوی ب ئەقلێ خوە ژی ئانی. لەورا ژی ل ئەزموونا ڤان چارێک سەدەیا دەسەلاتا کوردی، پرانیا گرینگیا وان ل سەر هێزێ “تایبەت، پێشمەرگە، ئاسایش و…” بوو، بەلێ ل هەمبەر هند گرینگی نەدایە رێفۆرم، جڤاک و تاکێ کورد. مرۆڤ دکاریت بێژیت، هێشتا د جڤاکا کوردی دا تاک درست نەبوویە، لەورا گرێبەستێن جڤاکی د ناڤبەرا دەسەلات و دەرەبەگ/ ئاغای دا درست دبن. ئێدی هەرتم ئەڤێ تێگەهشتنێ، پێدڤی ب ئاغا/ شێخ وەک ئەشیرەت/ هێزێ بوویە، داکو دەسەلات بکاریت سەردەستی تەڤ پێکهاتێن جڤاکێ ببیت.
راستە تەڤگەرێن کوردی/ پێشمەرگەی و بهارا ئەرەبی/ ئیسلامی/ لەشکری رۆلێ خوە دیت، بەلێ پا د هەردوو نموونان دا، ئاستێ سیاسی و رێکخستنی هندێ بلند و بەرهەڤ نەبوو. ل ڤێ دەڤەرێ، پتر دەولەتێن “لەشکری و کۆدەتا”نە، لەورا هند گو‌هـ نادەنە دەستوور و قانوونان. مرۆڤ دکاریت بێژت، چونکو ل ڤێ دەڤەرێ قانوون و دەستوور نینن، لەورا بۆ بەرسینگگرتنا هەر کێشەکێ، هەرتم لەشکر بەرهەڤی چارەسەریێ‌یە. ئها هوسا ل دەسەلاتێن ستەمکار، سێکوچکا “لەشکر و ئاسایش” و برێڤەبرن، بێی سازیێن سڤیل دهێنە مەشاندن.
ل سەر ڤی ئەقلی، مرۆڤ دکاریت بێژیت، دبیت کوردان هونەرێ لەشکری هەبیت، بەلێ هێشتا هونەرێ سیاسی نینە. دیارە کورد و گەلێن دەردور، ژ بەر گەف و هێرشان، پتر گرینگی ب هێزا چەکی ژ یا ئەقلی دایە. لەورا راستە کوردان هێزا لەشکری هەبوو، بەلێ پا پرسگرێکا ئەقل و رێبەریەکا سەردەمیانە ژی هەبوو.
ئها هوسا، لەشکر بوویە بەشەک ژ فەرمانێن سەرۆکی، وەک فۆرمێ کەڤنێ جاران “ئاغا و ئەشیرەت”ێ. خورتبوونا هێزێن لەشکری ل دەڤەرێ، دبنە پەرژانەکێ پیلایێ، ژ بۆ رێگریا ئازادی و دێمۆکراتیێ. ئها ب ڤی ئەقلی، فەروەریا مە، ب لەشکرکرنێ سیاسەتێ دکەت. ئێدی وەک دیرۆکا درێژا دەڤەرێ خویا دکەت، رێبەران ب ناڤێ ئۆلی، دوو هێز “خوەدێ و لەشکری” بکارئانینە. ل داویێ ژی، ژانگرتنێن سیاسەتا دەڤەرێ، ژ ڤەرێژا “شاشکا فەقەی” و “خۆدێ لەشکری” دنالیت.

محسن ئۆسمان
بەرلین، 2024.01.13