دیالێکتیکا نان، ئازادی و روومەتێل بەر سیبەرا هەسپێن تروادە!
محسن ئوسمان
زیندانیێن هەست ب ئازادیێ دكەن، ئازادترن ژ كەسێن ئازادێن بێ هەستێن ئازادیێ
ل دەسپێکێ دپرسین، گەلۆ ئازادیێ، ژ دەرڤەی ئازادیێ ب خوە واتە هەنە؟ دیارە هەر ژ پەیدابوونی مرۆڤی تا نوکە، دوو تێگەهـ “زانین و ئازادی” سەردەستبووینە. ئەڤ هەردوو تێگەهە، بووینە ئەگەرێن پەیدابوونا “ئەفسانە، داستان، ئۆل و فەلسەفێ”، سەرباری، کو دیرۆک و تراژیدیایێ، تەڤنێ ژیانێ رستینە. لەورا هەرتم مرۆڤاهی ژ بۆ مافێ “ئازادی، نان و روومەتێ” ل بەرخوە ددەت، چونکو ئەڤە بهایێن ئۆریگینالێن ئۆنتۆلۆگیا مرۆڤینە. بنێرە ئیرۆ پرانیا خەلکێ مە، کەتیە کێژەسەریا دیالێکتیکا “نان و ئازادیێ”.
هێگێل دبێژیت، ژیانا ئەقلی ژ مرنێ ناترسیت، چونکو شیانا ب قوربانیا خوە، مرۆڤ ئازاد کریە. مرۆڤێن ئازاد ژی، هزرێ د مرنێ دا ناكەن. ئها ئەڤ یەکە، هەڤکێشا “خوەدان و بەنی” ژێکجودا دکەت، چونکو دڤێت مرۆڤی تشتەک ژ ژیانێ گرینگتر هەبیت، داکو مرۆڤی ژ گیانەوەری جودا بکەت. بەنی ب خوە ژی، زیندانیێ بەدەنێ خوەیە. هەروەکو هێگێل د پەرتووکا خوە “فێنۆمێنۆلۆگیا گیانی/ دیالێکتیکا خوەدان و بەنی/ 1806” دا، ئازادیێ گرێدایی کاری دکەت، چونکو بەنی ب بەردەوامیا کاری، ئازادیا خوە وەرگرت و خوەدان ژی ب دوورکەتنا کاری ئازادیا خوە هندا دکەت. ئێدی مرۆڤ ب سایا “کاری ئازادیا هشمەندیێ وەردگریت، چونکو کار رزگارکەرێ کوولەداریێ‌یە”. دیرۆکا راست ژی، بێی هشیاری و ئازادی چ واتە نینن، دیرۆک پرۆسێسا ئەقلیە، مەبەستا ئەقلی ژی ئازادیە.
ب ڤێ ئاخێ، پرا د ناڤبەرا مرۆڤی و ئازادیێ دا دهێتە گرێدان، ژ کاری و هشمەندی ب خوە یا خوە، دهێتە پێکئانین. تاکو پرسا هێگێل ب خوە ژی، ل سەر سروشتێ گیانی و ماهیەتا ئەقلی بوو، کو سروشتێ گیانی بەڤلێ سروشتێ ماتریالیە. ئەگەر ماهیەتا ماتریالی سەنگ بیت، پا یا ئەقلی ئازادیە. ب ڤێ یەکێ، تەڤ ساخلەتێن گیانی، خوە د بن سیهوانا ئازادیێ ڤە دبینن.
مرۆڤ نکاریت ل سەر ئەقل و هشمەندیێ، بێی دیالێکتیکا ئازادی و هشمەندی ب ئازادیێ باخڤیت، چونکو ئاستێ هشمەندیا هەر گەلەکی، گرێدایی ئاستێ پلەیا ئازادیێ‌یە. ئەگەر ئەقل مەرجێ یەکیێ ئازادیێ بیت و هشمەندیا ئازاد ب خوە هشمەندیا رزگارکرنێ درست بکەت. ئازادی ب خوە، کریار و پێکۆلێن گوهەرینێ‌نە، چونکو ئازادی حەزەکا تاک و جڤاکیە، دخوازیتە هشمەندیا رزگارکرنێ. ئێدی ئاخڤتن ل سەر کێشێن سیاسی/ جڤاکی، بێی ئاخڤتن ل سەر ئازادیێ ناهێتەکرن، ئازادی نە ب واتەیەکا مێتافیزیکی، بەلکو ئازادی ژ پێخەمەتی شۆرش و رزگاربوونێ. رزگاربوون و گوهەرین دخوازیتە هشمەندیێ، چونکو ئاستێ هشمەندیا گەلان، ئاستێ ئازادیا وان دیار دکەت و ئارمانج ژ شۆرشان ب خوە ژی، گوهەرینا سیستەمێ ستەمکار بۆ سیستەمەکێ ئازاد و دێمۆکراتە. لەورا هەڤرکی ژ بۆ ئازادیێ، هەڤرکیا سەلماندنا هەبوونێ‌یە، “مرن د پاناڤا شەرێ دژی داگیرکرنێ دا، باشترە ژ ژیانا بێ ئازادی”.
مرۆڤ نکاریت ل سەر ئەقل و هشمەندیێ، بێی دیالێکتیکا ئازادی و هشمەندی ب ئازادیێ باخڤیت، چونکو ئاستێ هشمەندیا هەر ملەتەکی، گرێدایی ئاستێ پلەیا ئازادیا وانە. دەما مرۆڤ بەحسێ ئەقلی دکەت، مرۆڤ ل وی چاخی بەحسێ ئازادیێ دکەت، چونکو ” ئەقل ل نک گەلێن ئازاد هەیە/ مارکوز” و “روومەتا بەنی ژی، د بەرخوەدانێ دایە/ نیتشە”. راستە نەبەس ئازادی رێکا خوەشیێ‌یە، بەلکو ئازادی خوەشی ب خوەیە.
ئەڤ رەوش و هەڤبەرکرنە “ژ دەرڤەی هێزا دلینیێ”، دخوازیتە داڤە و راڤەکرنەکا سۆسیۆلۆگی، کو مرۆڤ ل ژێدەران هلکۆلیت و ل ئەگەران بگەریێت. رێبەریا ڤێ یەکێ ژی، تەنێ ب هێزا فەلسەفێ دهێتەکرن، چونکو فەلسەفە دکاریت ئەقلی ژ خەوا گەمار هشیار بکەت. ئەگەر ئەقل نەما، ئازادی ژی نامینیت، ل وی دەمی ستەمکاری سەردەست دبیت. لەورا ل ڤان جورە جڤاکان، هێشتا “ئازادیا هاوارکرنێ” ژی نینە! هەبوونا گۆتارا ئەقلانی، مەرجەکێ بنگەهینێ کریارا رزگاربوونا ژ هەر دەسەلاتا سەرکوتکرنێ‌یە. دەسەلاتا ئەقلی ژ یا چەکی بهێزترە، چونکو رەوشەنگەری و هشمەندیا ئەقلی، ژ هلگرتنا چەکی گرینگترە. لەورا ئەقل ئانکو ئازادی، ئازادی ژی ئانکو خوەجهی و بوونا خوەیاتیێ. ئێدی رزگاربوون ژ هوندرێن مرۆڤی، وەک هشمەندی و کووراتیا مرۆڤاهیێ دەردکەڤیت و پاش تەڤلی تاک و جڤاکی دبیت. بێی ئازادیا راست تاک و جڤاکا راست درست نابیت، مرۆڤ ب خوە پرۆژێ ئازادیێ‌یە. دڤێت ل دەسپیکێ ئەقل ژ هزرێن بێدادی و غەیبی بهێتە رزگارکرن، داکو خرۆسکێن تاکی و جڤاکی بهێنە ئازادکرن. ئەڤ ئازادبوونە، مەرجێ سەرەکیێ پێشداچوونا باژارڤانیێ‌یە، چونکو ئەڤ یەکە هشمەندیا پالدەرێن تێهزرکرنا گوهەرینا دوورهێلی‌نە. رەوشا خوەزایی، رەوشا ئازادی و وەکهەڤیێ‌یە، کو ئەقل رێک دئێخیت. ب ڤی ئاوایی، مافێ ژیانێ، مافێ ئازادی و رزگاربوونا ژ تەڤ کوولەداریا دەسەلاتانە.
ب گشتی، مە پتر پێدڤی ب پرۆسێسا ئازادی ژ راڤەکرنا ئازادیێ ب خوە هەیە. لەورا مۆنتێسکیوی ــ Montesquieu راستگۆتیە، ئازادیێ ژ تەڤ تێگەهێن دی، پتر واتە و درۆڤ وەرگرتینە، چونکو وەک پێناسا رەوشەنگەریێ، ژ بلی ئازادیێ ب واتەیا خوە یا بلند، مە پێدڤی ب چ دی نینە/ کانت. ب ڤێ یەکێ، پرسگرێکا بوون و ئازادیێ، بیاڤەکێ مەزنێ هزر و فەلسەفێ ڤەگرتیە. ئێدی ئەگەر ئەم مینا کانت هزر بکەین، دێ بێژین: “نەیا گرینگە ئەم ئازادیێ فام بکەین، بەلکو یا گرینگە چەوا ئازاد بژین”. مرۆڤ نکاریت ئازاد بیت، ئەگەر هەست ب بوونا خوە، وەک بوونەوەر نەکەت. ئێدی ئەقل هزران بەرهەمدئینیت و هزر بوونێ بەرهەمدئینیت. ئێدی هشمەندی ب ئارێشا ئازادیێ ب خوە، کانیکا ئازادیێ‌یە.
ئەگەر دوهی د ئەفسانا هۆمیرۆس/ ئیلیادە دا، خەلکێ یۆنان ب هەسپێ تروادە ــ Trojanisches Pferd هاتبنە خاپاندن، پا ئیرۆ تەڤایا گەلێ مە، وەک هەسپێ تروادە دهێنە خاپاندن. ل ڤی دەمی، پرانیا هەڤولاتیان وەک “هەسپێ تروادە”، خزمەتا دەسەلاتێ دکەن. ئێدی تەڤایا دەسەلاتێن ستەمکار، ژ بۆ دەربازبوونا مەبەستێن خوە، وەکهەڤی و ئازادی کریە “هەسپێ تروادە”. پارت و دەسەلاتا کوردی ژی، ب رێکا “هەسپێ تروادەی”، تەڤ خەون و ژێیاتیا ولاتی بن ئاخکرینە. ئەگەر دوهی باژارێن دۆرپێچکریێن یۆنان، ب رێکا هەسپێ تروادە هاتبنە ڤەکرن، هەروەکو هۆمیرۆس/ ئلیادە ــ Ilias ئاماژە پێدای. هەروسا ئەگەر دوهی ئەفسانا هەسپێن تروادە ب خاپاندنێ کەلهێن باژارێ تروادە بری بن، پا ئیرۆ گلۆبالێ ب ڤەکری جڤاکێن مرۆڤاهی/ “ئابۆری، سیاسی و رەوشەنبیری”، گرێدایی تشت و بوویەرێن دکەڤنە دەرڤەی سینۆرێن “نەتەوەیی، دیرۆکی و بیردانکێن ولاتیبوونێ” کرینە. پا مە ژی ئیرۆ، پێدڤی ب هەسپێ تروادەیە، بکاریت دەرگەهێن ئازادیا ئەقلێ مە، بەری باژارێن مە ڤەکەت.
هەوە تەڤ هزر و ئەقلێن ئازاد ژ ناڤبرن و دەنگێن جودا ژی خەساندن! هەوە ب کابووسا “ترسێ، گرتن و کوژتنێ”، جڤاکا کوردی داگیرکریە. هەوە تەڤ ئەندام و کادرێن دلسۆژ و خوەیی دۆز ڤارێکرن و خوە ل خەلکێ بێ هەلوەست و داڤدۆز کرە خوەدان. ئێدی گەلێن ب ئەقلانی و دوورهێلی، سەرەدەریێ دگەل گرفتان نەكەت، دێ ل داویێ ئەو گرفت بنە ئەگەرێ کەتنێ، مینا هلوەشیانا پرانیا ئیمپراتۆریان د دیرۆكێ دا. ئەز باورم، گەلەک ژ رێبەرێن ئەرەبان ژی، ل بهارا ئەرەبی هەمان هزر دکر، بەلێ ل داویێ ئەو ب خوە بوونە قوربان. ل داویێ دپرسین، ما گەلۆ ئەو ئەگەرێن هلکرنا خەتیرا بهارا ئەرەبی، ب زەلالی ل نک مە ژی ئیرۆ نینن؟ لەورا ئەز ژی دەنگێ خوە، ددەمە پال دەنگێ باڤوکالان: “دایکا مری یا کورەیە”.
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2024.01.09