ئازادیا ژنێ و گرفتاریا ئەقلێن کوولەدار
محسن ئوسمان
دیاری بۆ تەڤ ژنێن ئازادی، ژ خوە را کریە نامووس و روومەت
گەلۆ مرۆڤ چەوا دکاریت، دگەل “سروشت، گیانەوەر و مرۆڤان” ئازاد بژیت؟ ئەرێ بەرژەڤەندیێن مرۆڤی، چەوا راستی ڤان بوونەوەران: “ماف پاراستن، ماف وەرگرتن، داگیرکرن و رزگاربوون” دهێن؟ راستە گەلەک گەنگەشە دهێنەکرن، کو مرۆڤ ئازاد ژ دایک نابیت و مینا بوونەوەرەکێ ئازاد نینە، بەلکو مرۆڤ ژ دایک دبیت، دا ئازاد ببیت/ هێگێل. دڤێت مرۆڤ وێ ژی بێژیت، تەنێ بزاڤا ئازادیێ ژ ئەنجامێن ستەمکاری و بندەستیێ نەهاتیە، بەلکو یا گرینگ هەستکرنا تاکی ب ستەمکاری و بندەستیێ دهێتەکرن. جوداهی د ناڤبەرا ئازادبوون و ئازادیێ دا، ئازادبوون بەشەکە ژ پرۆسێسا ئازادیێ، چونکو ئازادی رێکا سیاسیا ژیانێ‌یە. کورتترین پێناسا ئازادیێ، هەستکرنا ب قەید و زنجیرانە. ئازادی وەک هەر مافەکێ دی، ب کەد و خەباتەکا درێژ بەرهەمهاتیە. ئێدی ل گۆر ئەزموونێن رۆژئاڤا/ مرۆڤاهیێ، مافێن “تاک، خێزان و جڤاکی”، بووینە ئەلەمێنتێن تراژیدیا دیرۆکێ. ب ڤێ یەکێ، دەما جڤاک ئازاد دبیت، تەڤ بوونەوەرێن دی “سروشت، گیانەوەر و مرۆڤ”، ب هەڤرا ئازاد دبن، چونکو خەباتا ڤان تەڤان، ژێک ناهێتە دابران.
بنێرە چما ئورۆپا گاڤ ب گاڤێ وەرارکر، چونکو ئەقلێ خوە ئازاد کر. لەورا “پاراستنا پرنسیپێن ئەقلی ل نک هێگێل، ب واتەیا سیستەمێ جڤاکیێ ل سەر سەرخوەبوونا ئەقلێ خوەیاتی دراوستیت”. ئێدی هەردەما مرۆڤی پالپشتی ل سەر ئەقلێ خوە کری، هنگی گوهەرینێن ڤەبر د دیرۆکا گەردوونی دا درستکرن. ب ڤێ یەکێ، گوهەرین کاکلا هەموو تێهزرکرنێن دیرۆکێ‌یە، ئها ب ئەنجام، ڤێ یەکێ شۆرشا ئەقلی ئافراندیە. ئەڤ هەڤسەنگ راگرتنە ژی، دخوازیتە ئەقلێن ڤەکری و مۆدێرن، ئەڤە ژی ب خوە دیرۆکێ ئاڤا دکەن.
ل جیهانا رۆژهلاتا ناڤین، گاڤا یەکێ د قووناغا تێکۆشینا گیانی، ژ پێخەمەتی ب دەسڤەئینانا ئازادیێ دا هاتە هاڤێتن. گاڤا یەکەما پێشکەتنێ ژی، ب هزرا ئازادیێ دەسپێدکەت، چونکو تەنێ مێتۆدێ دیرۆکێ، گیانێ خوە ب ئازادیێ تێرکریە. لەورا “دەستبەردان ژ ئازادیێ ب خوە، دەستبەردان ژ مرۆڤبوونێ‌یە/ رۆسو”.
هەروەکو سەمیر ئەمین دبێژیت: “جڤاکێن پێشکەتی، ئۆلێ خوە ب پێشکەتی راڤە دکەن و جڤاکێن کەڤنەشۆپ، ئۆلێ خوە ب کەڤنەشۆپی راڤە دکەن”. ئها ئەڤە وەک پیڤەرەک، مرۆڤ دکاریت ل سەر تەڤ وارێن دی یێن ژیانێ بکاربینیت. ئەو ئەقلێ دبێژیت، ژن سێ جاران مافێ دەرکەتنێ هەیە، یەکەم دەما ژ دایکا دبیت، دووهەم چاخێ ژ مالا بابێ خوە بۆ پرۆسێسا شووکرنێ و سێهەم، دەما ژ نک مێرێ دبەنە گۆڕستانێ! د ڤان جڤاکێن کەڤنەشۆپ دا، ژن پتر دهێنە مێکرن و مێر پتر دهێنە نێرکرن! ئێدی ل ڤان جڤاکان کەشەک درستبوویە، کو مێ/ بندەست هەست ب کێماتیێ بکەت و مێر/ سەردەستێ خوەیی بریاران بیت. ئەڤ تێگەهشتنە، ل دووبەرەکیا خێزان/ جڤاکێ بەرچاڤ دبیت، کو خێزانەکا/ جڤاکەکا نە تەندرست بەرهەمدئینیت.
ب ڤی ئاوایی، پرسگرێکا ناسناما ژنێ لەنگیێ دئێخیتە پێشداچوونێ، لەورا هەبوونا مە ژ دەرڤەی فاکتەرێن گوهەرینێ‌نه. دڤێت مرۆڤ بەرا هەر تشتی، خوە ژ کەلا پاشڤەروویێ و مرنێ رزگار بکەت، بەلێ ل جڤاکەکی هشیاریا ژنێ ناسنامە و ناڤنیشان نەبن، گرانە گوهەرین و مۆدێرنێن ریشالی بهێنەکرن. ئێدی دڤێت بهێتە زانین ژیانەکا بەختەوەر، بێی ئازادیا ژنێ ناهێتەکرن. لەورا دڤێت دووبارە دارێژتنا گۆتار و پێشداچوونا پێرابوونێن خوە بکەین، کو ژیانا سەربەست و ب روومەت، ب ژن/ جڤاکەکا ئازاد و هشمەند درست دبیت.
ئەگەر ژن ژیانی درست بكەت و شۆرش ب خوە ژی ژیان بیت، با بەشداریا ژنێ، د تەڤگەرێن باكور و رۆژئاڤایێ کوردستانێ دا، ژیان و روومەت ئاڤاکرینە، بەلێ مخابن ل باشوور ئەڤ تێگەهشتنە ئێخستیە چووارچووڤێن “شۆرشێن ژ بیركریان!” لەورا هێشتا جهێ ژنێ د جڤاکێن بابسالاری دا، نەیێ دیارە و هێشتا ژی کولتور و جهێ تاک/ هەڤولاتیبوونێ د ڤان جڤاکان دا نەیێ خویایە. دیارە ئەڤ کولتور و تیتالە، نکاریت کەساتیێ وەک ئۆتۆنۆم یان رێبەرێن دادپەروەر بەرهەم بینیت.
هەرچەندە ل جڤاکێن رۆژهلات، سەرەدەری دگەل ژنێ وەك ئامانێ شەرمێ دهێتەکرن، بەلێ دیسان دپرسین، کەسێ دیرۆکا جڤاکێن رۆژهلاتا ناڤین و ب تایبەتی ژی یا کوردان بخوینیت، دێ بۆ خویا بیت، ئەڤ گەلە چەوا ب چاڤلێکرن و ترسێ بووینە ئیسلام، نەک ب باوری، وسا ژی ب خرۆسک و دلینی بووینە ولاتپارێز، نەک ب ئەقل و لۆژیک و ب مێرانی گوهنێلی/ سێکسی دکەن، نەک ب هەستان! راستە ئەم تێر دخوەین، بەلێ ئەم خوەشیێ ژ خوارنێ وەرناگرین. ب هەمان شێوە، راستە ئەم سێکسی دكەین، بەلێ ئەم خوەشیێ ژ سێکسی ژی وەرناگرین.
هەروەک نموونە، پشتی رێنیسانس، رێفۆرم و شۆرشێن ل ئورۆپا هاتینەکرن، گەلەک گرینگی ب تاک/ ژن هاتیەدان. لەورا دڤێت ل نک مە ژی، گەلەک کار ل سەر جڤاکێ بهێتەکرن، داکو جڤاک ئازاد و مۆدێرن ببیت، بەلکو ب ئازادی و خەباتا پەیداکرنا تاکەکێ ئۆتۆنۆمێ خوەیی کەد و بریار بیت. ئها ل ڤێ چاخی، رێک و ژینگەهەکا بەربار بۆ ژنەکا ئازاد و بەرهەمدار دەشت دبیت. راستە ئازادیا ژنێ، دیمەنەکێ ئازادیا جڤاکیە، بەلێ پا دیسان ئازادیا ژنێ، بێی ئازادیا جڤاکی ناهێتەکرن.
ئێدی جوداهیا د ناڤبەرا مە و ئورۆپا دگەل پرسا ئۆلی دا، ئورۆپیان ب کۆمەکا رێفۆرم و شۆرشێن “مەعریفی، سیاسی و جڤاکی”، خوە ژ هەژمۆنا هزرا ئۆلی رزگارکر و ئەم ژی دخوازین تەنێ ب چەکێ “رەق و سەرکوتکرنێ”، زالی سەر ئۆلی ببین. ل ڤان دەڤەران، سەرەدەریێ دگەل ژنێ، وەک کوولە و رەفتار دگەل مێری ژی، وەک خزمەتکار دکەن.
ب ئەنجام، تاکو سەرێ ئەژدەهارێ کەڤنەشۆپیێ/ ئەقلێ فالبووی نەهێتە هەرشاندن، بنگەهێ مۆدێرنیزم/ ئەقلێن ڤەکری و ئازادیا مێران بەری یا ژنان ژ دایک نابن. ئەڤە ژی، ب پێشکەتنا گلۆبال، پێل و هەوا لیبرالیزمێ، ئەقلێن کەڤنار “قاعیدە و داعش/ مورسی و ئەردۆگان” هلوەراندن. هەروها نموونا کەتنا سەرکردێن ل بهارا ئەرەبی، نیشانێن بالکێشێن بلندبوونا ئەقلێن هەڤچەرخ و مۆدێرن، وەک رۆلێ ژنێ و هلوشیانا ئەقلێن گەنی و سولتانی ژی مینا بەرکێن دۆمینێ، یەک ل پەی یێ دی، تەڤلی گووفکێ دیرۆکێ دبن. بەرەڤانی ژ ئازادی و هەبوونێ، رەگەزێ نێر و مێ نینە. سەرباری، هندی مرۆڤ ل بەرخوە بدەت، پا مرۆڤ نارەڤیت.
ب کورتی، پرسگرێکێن جڤاک و ژنێ ل ڤێ دەڤەرێ، ماکا تەڤ ئارێشێن بەرچاڤن، ئەڤ هەردووکە ب باشی و بابەتی نەهاتینە راڤەکرن. ئێدی تاکو هشمەندێ کورد، ل سەر دوئالیزما ڤێ پرسگرێکێ نە راوستیت، دێ هەر د فەلەکا دووبارەبوونێ دا زڤریت.
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2024.01.08