رەخنا ئەقلێ گرفتاروەک سۆسیۆلۆگیا فامکرنێ
محسن ئوسمان
گەلۆ دێ کەنگی، رەخنا ئەقلێ گرفتار هێتەکرن؟ یەك ژ كێشێن ڤێ دەڤەرێ، نەبوونا مێتۆد ــ Metod و مێتۆدۆلۆگیا ــ Methodologie سەرەدەری و چارەسەریا ئارێشێن راستی مە دهێنە. گرفتێن مە ب خوە، گرفتێن “تێهزرکرن، مێتۆد، نەبوونا حەزێ و تاراتیا نێرینێ”یە، چونکو گرفتێن مە یێن کوور، گرفتێن ئەقلینە. ئێدی ئاخڤتن ل سەر گرفتێن هزری، ئەنجامێ هەبوونا پرسگرێکێن مێتۆد و نێرینێ‌یە. لەورا مە پێدڤی ب هزر و فەلسەفەکێ هەیە، بکاریت دەسنیشانا ئالۆزی و گرفتێن مە بکەت، چونکو گەلێ کورد، رێکێن خوەیێن ژیانێ “سیاسی، ئابۆری، زانستی و جڤاکی” فامنەکرینە. ئیرۆ پرسگرێکێن مێتۆدی، دلێ ئارێشە و گرفتێن مەیە، چونکو ب سایا مێتۆدی و دوورهێلی، مرۆڤ دکاریت رێکێن راڤەکرنا رەوش و ئەقلێ کوردی، پتر زەلال و خویا بکەت. راستە ئەڤ یەکە، گەوهەرێ هشمەندیا گرفتا مە هەمبێز دکەت، بەلێ پا ئیرۆ ئەقلێ “مێتۆدی، هزری و هەڤچەرخ”، راستی ئەقلێ هەڤیڤەندی و هشمەندیا کلاسیک هاتیە. راستە مە چ جاران ئالاڤ و مێتۆدێن مەعریفی، بۆ راڤە و داڤەكرنا بوویەر و تێكستێن جڤاكی نەبووینە. لەورا گرفتێن ئەزموونا مە یا باشوور، خوە د هەژاریا مێتۆدێن خواندنا سیاسی و جڤاکی دا دبینن. ژ بەر هندێ، ئیرۆ گرفتێن ــ Metod مە، ژ ڤالاتیا تیۆری و مێتۆدێن بکێرهاتیێن ڤێ قووناغێ دهێن، چونکو گرفتێن مە یێن زانستێن جڤاکی، ب خوە ئەنجامێن گرفتێن هزر و هشمەندیا مرۆڤێ کوردن.
ئەرێ رۆلێ سیاسەت و رەوشەنبیریێ، د رەوشێن گرفت و قەیرانان دا چیە؟ دیارە یەک گرفتێن جڤاکێن مە، ژ نەبوونا رەخنا هزر و رەوشەنبیریێ هاتینە، لەورا دڤێت بەرا هزر و رەوشەنبیریێ، رەخنا ئالاڤێن تێهزرکرنا ئەقل و لۆژیکی ب خوە بهێنەکرن. ب ڤێ یەکێ، گرفتێن مە یێن رەخنێ، خوە د قەلسیا جڤاکی و کاراکتەری دا دبینن. ئەڤ رەوش و قەیرانا ئەم تێرا دەرباز دبین، دخوازیتە مێتۆد و ئالاڤێن نوویێن تێهزرکرنا “گەریان، رەخنە و خواندن”ان، چونکو تێگەهشتنا گشتیا قەیرانێ و رەهندێن دیاردێ، گەلێ مە راستی هلوشیانێ دکەن. ئەڤ هلوشیانە ژی، خوە د خولکێ قەلسیا “ناسنامە، هەڤولاتیبوون و دەسەلات”ێ دا دبینیت. ئێدی پرسگرێکێن مە، نە گرفتێن سەرپێ‌نە، بەلکو ئاستەنگێن کوورن، دخوازنە پێداچوون، رەخنێن رژد و ئەقلانی. لەورا دڤێت بۆ چارەسەرکرنا گرفتێن خوە، رەخنە و هلکۆلانا رەهێن ئارێشێن راستی مە دهێن، بهێنەکرن.
گەلۆ ما مە گرفتێن ئەقلی هەنە یان ژی ئەقلێ مە یێ گرفتارە؟ یان بێژین، ئەرێ مە چەند ئەقلێ چارەسەریا گرفت و قەیرانان هەیە؟ دەما مرۆڤ ب ئەقلانیا بابەتی و دیرۆکی دهێتە بارکرن، مرۆڤ دکاریت ب ئاوایەکێ زانستی راڤەکرن و سەرەدەریێ دگەل بوویەر و پێشهاتان ژی بکەت، لێ مخابن ئەقلێ مرۆڤێ/ سیاسیێ کورد، ئەقلەکێ گرفتارە/ قەیرانیە! لەورا چارە و دەردێ مە، نە زالبوونا ل سەر گرفتانە، بەلکو زالبوونا ل سەر ئەقلێن گرفتارە. ژ بەر هندێ، دڤێت ئێدی بەس ل سەر گرفتێن رەفتاران باخڤین، بەلکو دڤێت ل سەر گرفتێن ئەقلی/ جڤاکی باخڤین. بنێرە هەرچەندە تەڤ ئاستەنگێن گرانێن مە، خوە د بنواشێ دیرۆکی/ جڤاکی دا دبینن، بەلێ دیسان کەس پێکۆل و هزرێ د گوهەرین و پالدانا رەوشا مە یا گرفتار دا ناکەت! ل ڤێرێ گرفتا ئەقلی، زالی سەر دیمەنێن گشتیێن هزرا مرۆڤێ کورد بووینە. سروشتێ گرفتا د ئەقلێ مرۆڤی کورد دا ب خوە، “گرفتا د هشمەندیا مرۆڤێ کورد دایە!” ئەڤ گرفتێن حەز و پێدڤی، مرۆڤی راستی پرسێن گیانی دکەن، ب تایبەتی گەلێن جوتیاری، پتر گرێدایی هاڤیا گیانی‌نە.
ب گشتی، مە گرفتێن نژیارگەریێن “هزر، گیان و ئەقل”ی هەنە، کو ئەڤە ژی باندۆرێ ل سەر تەڤایا پێڤاژۆیا دەڤەرێ دکەن، چونکو ئەقل واتەیێ ددەتە هەر تشتی، لەورا دڤێت گرینگی ب ئەقلی بهێتەدان. ئها ئەڤە بووینە ئەگەرێن، کو ئەقل نکاریە ژ گرفتێن مە دەرباز ببیت، چونکو ئەقل ب خوە بەرهەمێ دیاردێن دیرۆکیە. ئێدی ل شوونا ئەم گرفت و قەیرانێن خوە چارەسەر بکەین، ئەم راستی گرفت و قەیرانێن نوو دهێین، چونکو ل جهێ ئەم ل سەر گرفتێن لاشێ جڤاکا خوە باخڤین، ئەم ل سەر گرفتێن لاشێ گەردوونی دئاخڤین. دیسان هەرچەندە ئەڤ گرفتێن ئیرۆ گەلێ مە تێرا دبۆریت، رەهندێن سیاسی، جڤاکی و ئیدیۆلۆگی ل پشت هەنە، بەلێ پا دیسان ل شوونا ئەم ل سەر ڤان رەهندان براوستین، ئەم ل سەر ئەنجامان گەنگەشێ دکەین.
ئێدی یەک ژ ئارێشێن ئەقلێ زالێ ڤێ دەڤەرێ، ل جهێ بەشەکێ چارەسەریێ بیت، بەشەکێ کێشێ‌نە! نەمازە ئەڤ ئەقلێن ل سەر هشمەندیا مالبات و قەبیلێ دژین، چارەسەریان ژی ب گرفتان ئالۆز دکەن، چونکو ئەڤ رەنگە مرۆڤە ژ بەر نەرەواتیا خوە، هەست ب ترس و کێماسیێ دکەن. لەورا چارەسەریا ڤان ئارێشان ژی، ب خاپاندن و ستەمێ پر دکەن! ژ بەر هندێ، پرسگرێکێن دەڤەرێ ب ئیدیۆلۆگیێن ئامادە چارەسەر نابن، چونکو ئیدیۆلۆگی بەرهەمێ کاودانێن دیرۆکێ‌یە، کو وەک بەرسڤێن پرسێن جڤاک درست دکەت. ئیدیۆلۆگی وەک خالا وەرار و سەرهەڤیا هێزێن جڤاکیێن، کو دکارن پرۆژێن دەرکەتنا گرفتان پێشکێش بکەن. ب تایبەتی ژی، ئەڤ یەکە د رەوشێن گرفتار دا، دیار دبیت.
ب گەلەمپەری، دڤێت مرۆڤ وێ ژی بێژیت، راستە ئیرۆ تەڤ وارێن ژیان و جڤاکا مە، یا ژ گرفتان پرە، بەلێ پا تەڤایا ڤی گەلی، ژ هەبوون و نە چارەسەرکرنا ڤان گرفتان بەرپرسە. لەورا دڤێت ئەم دیرۆک و سیاسەتا خوە، بێخینە ژێر میکرسکۆپ و لابۆران، داکو بەس دیالێکتیکا دیرۆکێ تەڤلی دیالێکتیکا تاکان/ رێبەران بکەین، چونکو دەردێ مە گەلەک ژ شیان و هێزا تاکان/ سەرۆکان گرانترە. ئانکو تاک ب خوە دەرئەنجامێن، ناکۆکی و هێزێن جڤاکینە، لەورا دڤێت بەرێ فۆکسێن ــ Focus خوە بدەینە سەر بابەتیا قووناغ و گوهەرینێن دیرۆکێ. ئێدی بێی ئەم ئەگەر و پاشخانێن گرفتێن خوە فام بکەین، نکارین وان گرفتان چارەسەر ژی بکەین. ب ڤێ یەکێ، ئەگەرێن هەبوونا گرفتان، ژ نەبوونا مەرجێن دەربازبوونا ژ گرفتان ب خوە دهێن، یاکو ب “سۆسیۆلۆگیا فامکرنێ/ ماکس ڤێبەر” دهێنە بناڤکرن.
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2024.01.06