نە رەواتیا دەسەلاتان وەک ناڤنیشانێن رۆژهلاتا ناڤین!
محسن ئوسمان
ب درێژیا دیرۆکا دەڤەرێ، گەنگەشە و خەبات ل سەر کۆمەکا تێگەهان “ئازادی/ بندەستی، دیمۆکراتی/ دیکتاتۆری و رەواتی/ نە رەواتی” هاتینەکرن. ئەگەر مرۆڤ ژ ڤان هەموو تێگەهان، تەنێ ل سەر شەنگست و پێناسنا رەواتیێ براوستیت، “بنگەهێ رەواتی ــ Legitimacy ژ پەیڤا Legitimus هاتیە، کو رۆمانیان ب واتەیا ل هەڤهاتنا دگەل قانوونێ بکارئانیە، بەلێ پشتی چاخێ رێنیسانسێ، ب دەربرینا ئەقلێ ئافرێنەر/ هشمەندیا کۆمێ هاتیە بکارئینان. هەروها جۆن لۆک ژی یەکەم کەسە، تێگەهێ رەواتی وەک بنوشێ راڤەکرنا دیاردا دەسەلاتێ بکارئانیە”.
راستە ئارگومێنتێن رەواتیێ ل رۆژئاڤا، گرێدایی گیانێ مۆدێرنیزم و پرسێن مۆرالی، ڤەژین و هشمەندیێ‌نە، لێ بەلێ ب درێژیا دیرۆکا رۆژهلاتا ناڤین، کێشا رەواتیا دەسەلاتێ هەبوویە/ هەیە. ئەڤ کولتور و تێگەهشتنە ژی، بووینە ئاستەنگێن هزر/ رەوشەنبیری و فەروەری/ دەسەلاتێ. سەرباری نە رەواتیا دەسەلاتان، دەولەتێن رەوا و خوەیی سازی ژی، هێشتا ل دەڤەرێ پەیدا نەبووینە. لەورا ل رۆژهلاتا ناڤین، ل جهێ رەوشەنبیریا سیاسی و خوەنیاسینێ هەبیت، رەوشەنبیریا “کوولەداری، پاشبەندیێ هەیە، کو وەک ئەنجام، رەوشەنبیریا تۆندوتیژی، سەرکوتکرن و ستەمکاریێ، سەردەستکریە. دیارە ئەڤ سەرکوتکرنا کورەیا دهێتەکرن، نە ژ ئەنجامێ هێزا دەسەلاتێ‌یە، بەلکو ژ نە رەواتی و ترسێ‌یە، چونکو هێزا رەوایا دەسەلاتان، گرێدایی پرۆژە و خزمەتکرنا خەلکێ وانە. یەک ژ ساخلەتێن دەسەلاتێن رەواتیا خوە د ناڤ گەل دا نەبیت، ب گرفت و سەرکوتکرنێ بەردەوامیێ ب رەواتیا خوە ددەن. لەورا ل ڤان دەڤەران، دەسەلاتێ رەواتیا خەلکی ژ دەستدایە، ڤێ بێ رەواتیێ ژی وەکریە، کو دەسەلاتێن ڤان دەڤەران سەرکوتکرنێ بکەنە چەکێ خوەیێ فەروەری و بەردەوامیێ. تا وێ رادێ، کو رەواتی بوویە سەرکوتکرن، وەک چەوا سەرکوتکرن، بوویە رەواتی. ب گشتی، چەند نە رەواتیا دەسەلاتێ زێدە بیت، هند ژی سەرکوتکرن بلند دبیت. ئەڤی ئەقلی، بنگەهێ رەوشەنبیریا نەرم ئاستەنگکریە، لەورا ستەمکاری و سەرکوتکرن بوونە بنگەهێ ئەقلێ ڤێ دەڤەرێ. هشمەندیا زالا ل سەر ئەقلێ خەلکێ مە، دوئالیزما “ستەمکاری و فتنە”، هێشتا دەربازی دوئالیزما “ستەمکاری و ئازادیێ” نەبوویە. ب ڤێ یەکێ، خالێن هەڤبەشێن دەسەلاتێن رۆژهلاتا ناڤین، گرفتێن “رەواتی و دیمۆکراتی”نە. هەرچەندە دیمەنێن مە یێن سیاسی و رەوشەنبیری، ب دژواری ژی دهێنە گوهەرین، بەلێ دیسان مە راڤەکرن و تێگەهشتنێن ل ئاستێ بوویەران نینن.
هاویژکرنا خەلکی ب ئەگەرێن جودا، داکو سەنت و روویێ خەلکی ل نە رەواتیا وان نەبیت. ئێدی دەما دەسەلاتێن کلاسیک رەواتیا خوە یا هوندری هندا دکەن، یەکسەر دژمنەکێ دەستکردە درست دکەن، داکو رەواتیا خوە پێ بپارێزن. ئانکو هەر مژوولکرنا خەلکی ب دیاردە و دژمنێن وەهمی ب خوە، نیشانا نە رەواتی و گرفتێن کوورێن ڤان دەسەلاتانە. ب ڤێ یەکێ، گەلێ مە ب خاپاندنا “ترسێن شەران، پرۆژێن وەهمی، گرفت و قەیرانان” هاتیە بێدەنگکرن.
ئێدی ل رۆژهلاتا ناڤین ب گشتی و ل کوردستانێ ب تایبەتی، تەڤنێ جڤاکی “چینا: دەولەمەند، ناڤنجی و هەژار” تێکچوویە، ئیرۆ تەنێ چینا دەولەمەندەکا خەیالی/ مافیا درستبوویە. لەورا ژ بەر ڤان ئەگەران و “دەمارگیری/ پاشڤەروویی”، پرانیا سەرکردێن دەڤەرێ، ژ دەسەلاتێ دهێنە لادان.
گرینگترین پرسیارا ئەڤ رەوشا ئالۆز بەرهەم بینیت، “رەواتی، بوون و تەمەن”ێ ڤێ دەسەلاتێ‌یە. یەکەم بەرسڤا دەسەلاتێ ژی، دێ خاپاندن و بەرتەسکرنا ئازادیێ بیت. ئێدی یەک ژ کێشێن کوورێن دەسەلاتا کوردی رەواتی و ڤەگەرە، یەکەم ل ژێر ناڤێ “کورداتی، رزگاری، ولات و ئازادی”، ب خوە وەک ئیدیۆلۆگی بکاردئینیت و دووهەم ب ناڤێ “نەتەوە، ئۆل و دەولەتێ”، ب خوە وەک ئیدیۆلۆگی/ ژێدەر و هێز بکاردئینیت.
د ڤێ هێلێ دا، ماکس ڤێبەر ژێدەرێن رەواتیێ، سەرهەڤی سێ خال و جەمسەرێن گوهەرینا جڤاکی، ب هەڤرکیا د ناڤبەرا سێ پرنسیپان دا دکەت:
- کەڤنەشۆپی/ تیتال ــ Traditionalism، ئانکو ل بەرچاڤگرتنا تیتالێن هەیی و دابونەریتێن جڤاکی.
- ئەقلانیەت/ قانوون ــ Rationality، ب خوە نۆرمەکێ بکێر دەولەتێن نوو و دەستووری دهێت، یێن کو پالپشتیێ ل سەر قانوونێ وەک پەناگەهـ دکەت.
- کاریزما ــ Charisma، رێبەریا دیرۆکێ، یاکو دکاریت باندۆرێ ل سەر جڤاکی بکەت و رازی کەت.
دیارە یەک ژ ساخلەتێن رەواتیا دەسەلاتێ ژی، پێگیری ب قانوونێ‌یە. لەورا سەدەمێن نە رەواتیا دەسەلاتێن ڤێ دەڤەرێ، ژ سێ هێلان “ئابۆری، قانوونی، هزری و سیاسی” دهێن. لەورا مەزنترین ئاستەنگێن ڤێ قووناغێ، ژ نە رەواتیا رێبەرێن مە دهێت. ب ڤێ پاشخان و ئەقلی، گەلەک گرانە سەرۆک و رێبەرێن مە، بخوازن رەواتیا خوە ژ قانوون و دەستووران وەرگرن. لەورا نەبەس رەواتی ل ڤێ دەڤەرێ، هێشتا نەهاتیە دامەزراندن، بەلکو ب ناڤێ قانوون و رەواتیێ ستەمکاری دهێتە بکارئانین، چونکو تەنێ دەستوور و قانوون ل ڤان ولاتان، جورەکێ رەنگێن ل سەر کاغەزێ‌نە. راستە دەما رۆلێ قانوون و رێزانیان نەمینیت، دەرگەهێ نە رەواتیێ دهێتە ڤەکرن. لەورا ل ڤان جورە دەسەلاتان، نە قانوون دهێنە دارێژتن و نە ژی دهێنە بجهئینان. ب ڤی ئاوایی، هەرچەندە ژی پرانیا دەسەلاتێن دەڤەرێ، نە ل سەر رەواتیا دەستووری و ئەقلانی هاتینە دامەزراندن، بەلێ دیسان ئەم ب عەگیدی و ناسناڤێن جودا ب ناڤ دکەین. ب گشتی، ژ بۆ گەرەو و تێرکرنا ڤێ رەواتیێ، دەزگەهێن راگەهاندنێ دخوازن ب رێکا پەسن و پرۆپاگەندێ، ڤێ ڤالاتیێ پر بکەن. ئێدی ل دەڤەرێ، نە رەواتی هندا شووربوویە ناڤ جڤاکی، تاکو بوویە ناڤنیشان!
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2023.12.07