ئەم دژی هەڤین، پا ئەم یێن هەین!
گەلۆ ئەم نوكە ل قووناغا “دیالۆگا نەخشەرێكا” یان ل قووناغا “نەخشەرێكا دیالۆگێی”نە؟ دیارە ئەو ژێدەر و کاودانێن رەوشەنبیریا کوردی ل سەر ئاڤابووین، وەکریە ل شوونا ل نک مە دیالۆگا د ناڤبەرا پێکهات و پارتێن کوردی و باژاران دا درست ببیت، دووبەرەکی و دەولەتێن باژاران درستبووینە. لەورا تێکهلیا کولتوری وەک پرەکێ د ناڤ کوردان دا، نەبەس ل ئاستێ پێدڤی نەمایە، بەلکو دابرینەکا دژوار پەیدابوویە. ل سەر ڤان پاشخانان، خورتکرنا ئاشتیا جڤاکی، ژ کارێن گرینگێن هەر گەلەکیە، چونکو ئاشتیا جڤاکی بنواشێ پرۆسێسا دیالۆگ، هەڤقەبوولکرن و ململانێیا هەبوونا پارتان موکم دکەت. ژ بەر هندێ، نە یەکرێزی و توورەبوونا قەبیلێ، هەرتم د رێکا وەرارێ و گوهەرینێ دا ئاستەنگبووینە، چونکو پرس و گرفتێن مە “نە یەکرێزی، خیانەت، دوراندنا ل سەر مێزا دیالۆگێ، خوەشباوری و خاپاندنن”. لەورا ل تەڤ دیالۆگێن چارەنڤیس، راستی خوەکوژیێ دهێین.
دیالۆگ مێتۆدەکێ دانوستاندنا لێکگوهەرینا هزر و باوریانە، لێ مەرجێ سەرکەتنا دیالۆگا هزری ب خوە، گرێدایی هەبوونا کەرستێن دانوستاندنێ‌یە. مرۆڤێ هشمەند ژی، ئەوە یێ بیاڤێ دیالۆگێ د بۆچوونێن خوە دا بهێلیت، چونکو ئەگەر کەشێ گشتیێ دیالۆگا هزری یا جڤاکی، رێکا هەڤ قەبوولکرنێ خوەش نەکەت، بنواشێ دیالۆگێ خرش دبیت.
ئەڤ جورێن دیالۆگ و گەنگەشێن د ناڤبەرا مرۆڤان دا، فۆرمەکێ ئاشتیێ د ناڤبەرا “من و یێ دی دا” درست دکەت. ئەڤ جورێن دیالۆگان، دخوازنە ئەقلەکێ گەهێنەر. دیالۆگ ل بەرسڤهاتنا گازی و پرسێن هەمبەرە، چونکو گیانێ دیالۆگێ ل سەر هەبوونا پرسیارێ ئاڤا دبیت. ئێدی د کووراتیا هزر و هشان دا، دیالۆگێن دژوار د ناڤبەرا حەز و شیانێن هەر بوونەوەرەکی دا هەنە. یەک ژ حەزێن مرۆڤی یێن سەرەکی پرۆسێسا تێگەهشتنێ‌یە، تێگەهشتن ژی ب سایا دیالۆگا د ناڤبەرا کەسان دا، ژ ئارمانجا تێهزرکرنا خوەیاتیێ بۆ یا تەڤایی دهێتە ڤەگوهاستن. دیالۆگ ب خوە ژی، بۆ فێربوون و زانینێ‌یە، لێ ئەگەر پرسەک بهێتەکرن، بۆچی مرۆڤ پێکۆلێ دکەت فێر ببیت؟
ئەرێ مرۆڤ چەوا دکاریت، پرسگرێکێن جڤاکا خوە ب رێکا دیالۆگا دگەل رێبازێن فەلسەفی ب دەنگەکێ بلند هزر بکەت؟ دیارە دیالۆگ د ولاتێن رۆژهلات دا، ب ئاوایەکێ سروشتی نەروونشتینە. ل سەر ڤان پاشخانان، پێڤەندیا د ناڤبەرا پارت و پێکهاتێن کوردی ژی دا، ل جهێ ل هەڤهاتنێ، هەژمۆن و خاپاندن ل هەڤکرینە/ ل هەڤدکەن! ئەڤە ژی دبیتە سەدەمێ سێداردانا ئەقلی و هشیاریێ، کو دیالۆگا د ناڤبەرا “ئەقل و جڤاکی” و “هشیاری و بوونێ” دا ستەور دکەت. لەورا دڤێت ئەم ل میکانیزم و ئالاڤێن تێکهلیێ بگەریێن، داکو بکارین فۆرمێ دیالۆگێ درست بکەین، چونکو مە هند گرینگی نەدایە تێگەهێ دیالۆگێ. ئەڤ رەوشە دخوازنە پرێن گەهاندنێ، چونکو بێی دیالۆگ پرسگرێک چارەسەر نابن. ئیرۆ نەبەس سەردەمێ دیالۆگێ‌یە، بەلکو سەردەمێ دیالۆگا دیالۆگێ‌یە. دڤێت ئەم گەلێ کورد ژی، دیالۆگێ دگەل “دیرۆک، کەلەپوور و یێ دی” بکەین، چونکو چارەسەریێن ڤی سەردەمی دیالۆگێ دخوازن. ئیرۆ کورد د ناڤبەرا خوە دا، پتر شانۆگەریێن/ سیناریۆیێن سیاسی، ژ دیالۆگێن سیاسی دکەن!
دیاردا هەرە سەردەستا ئیرۆ د ناڤ کوردان دا، نەبوونا باوری و مەرجێن دیالۆگێ‌نە! د ڤێ دەڤەرێ دا، پتر دەمێن ناكۆكی و شەران، ژ بنەجهی و سەقامگیری هەبووینە، لەورا كولتور و ئەقلێ شەری، پتر ژ یێ دیالۆگ و هەڤقەبوولكرنێ سەردەستبووینە! ئەم ل دەڤەرەکا خوەیی کەشەکێ دەسەلاتا سیاسی دژین، فرەباوریان قەبوول ناکەت، دیالۆگێن ڤەکری ناخوازیت و هزرێن جودا ژی رەت دکەت. لەورا دیالۆگ و هەڤرکی، دەربازی شەری و لێکدانێ بووینە. ئەڤ دیالۆگا خرشا د ناڤبەرا ئالێن سیاسی دا هاتیەکرن/ دهێتەکرن، تەڤ ژ ڤالاتیا هشمەندیا سیاسی و نەبوونا پلان و ئەرکانە.
راستە ئەگەر گەلێ/ پارتێن کوردی نەگەهشتبنە ئاستێ نەتەوەبوونێ، هلبەت ئیرۆ نکارن “دیالۆگا نەتەوەبوونێ” ژی بکەن، بەلێ پا بێی ئەڤ دیالۆگە ژی گۆتار و ئارمانجێن کوردان نێزیکی هەڤ نابن. دیارە ئەڤ ئەقل و تێگەهشتنە، بیاڤێ دیالۆگێ خوەش ناکەت، لەورا دڤێت ئەم ل ئاستێ چاڤێن مرۆڤان، نەک ب یێن فرەندە و بەقان ل یێ هەمبەر بنێرین.
لەورا ئیرۆ دیالۆگ و هەڤرکیا مە یا سیاسی، راستی خەتمینێ هاتیە. ب ئەنجام ژی، تەنێ ئەم دکارین ب ئەقلێن دیالۆگی، نەک ب ئەقلێن کابووسی، ولاتی برێڤە ببەین. مێتۆدێ راستێ پرسگرێکێن مە دیالۆگە، دیالۆگ ژی نە ژ بۆ دیارکرنا خالێن جوداهی، بەلکو ژ بۆ دەسنیشانکرنا خالێن هەڤبەشن. دیارە ئەڤ جورە ئەقل و هشمەندیە، نکارن راستیا فرەرەنگێ هەیی و جودایا سیاسی وەک دەرگەهێ رەخنە و دیالۆگێ قەبوول بکەن.
دڤێت ژێدەرێن رەوشەنبیرێ کورد، ژ ئەزموون و ژانێن دیرۆکێ بهێن، چونکو بنگەهێ پەیڤ و ئاخڤتنێ ل سەر دیالۆگێ درستبوویە، لێ مخابن هێشتا “ئەقلێ دیالۆگی” ل نک مە نەروونشتیە. دیارە ئەڤە ژی دخوازیتە “ئەقل و مۆرالا دیالۆگێ”، راستە دیالۆگ نە تەنێ دگەل یێ هەمبەر دهێتەکرن، بەلکو مرۆڤ دیالۆگێ دگەل خوە ژی وەک “مۆنۆلۆگ” دکەت، کو ب ئەنجام مرۆڤ ب ڤێ رێکێ خوە ناس دکەت. هەروەک چەوا پرۆژێ تێکهلیێ/ گەهاندن/ هابرماس، گرێدایی ئێتیکا دیالۆگێ‌یە، کو ئەقلی ژ کۆنجێن تاری رزگار بکەت، لێ ئەڤە ژی دخوازیتە کەشەکێ تێکگەهشتنا کەسێن شیانێن دیالۆگێ هەبن.
گەلۆ بۆچی ئەم دیالۆگا هزران، دەربازی دیالۆگا لاشان دکەین، یاکو ل داویێ مرنێ بەرهەمدئینیت؟ ئەگەر ئەم ئیرۆ نکارین دیالۆگێن رژد دگەل هەڤ بکەین، خوە ئەم دکارین “دیالۆگێن سۆکراتی”، دگەل خوە بکەین. تاکو رەوشەنبیریا دیالۆگێ نەهێتەکرن، شەنگستێن رێفۆرم و پێشداچوونێن سیاسی درست نابن. ئەرێ ئەو گەلێن نکارن هەڤدوو قەبوول بکەن، دکارن دیالۆگێ دگەل هەڤ بکەن؟ ئەڤ قووناغە، دخوازیتە کەشەکێ گشتیێ دیالۆگ و هەڤقەبوولکرنێ، چونکو تەنێ ئەڤ ئالاڤە دکارن مە دەربازی قووناغەکا باشتر بکەن. مە ژی نکاریە، دیالۆگێن هزری بکەینە بنگەهێ دیالۆگێن جڤاکی و سیاسی، چونکو دیالۆگێن هزرمەندان رێکا دیالۆگێن سیاسەتمەداران/ رێبەران خوەش دکەن. ئێدی دڤێت ئەڤ دیالۆگە، مە بەر ب دوورهێلی ڤە ببەن، نەک دیالۆگێن تیۆری بن، چونکو هەر تیۆرەکا نکاریت راڤەکرنا بوویەر و پێشهاتان بکەت، دێ هێتە ژ بیرکرن.
گەلۆ ل نک مە ئەقلێ سەلماندی یان سەپاندی رۆلی دبینیت؟ تێکهلی و جودای هەردوو دیالۆگێ درست دکەن، دیالۆگ ب خوە ژی گەهشتنا پرسیارێ‌یە. ئەو گەلێن د هێلا دیالۆگێ دا لاواز، نکارن تێکستێن ژیانێ و ئەدەبی ژی فام بکەن، چونکو هەردەم دیالۆگ ڤەبوونەکە بەر ب ل هەڤهاتنێ. نەبوونا دیالۆگێ ئەقلێ مرۆڤێ کورد/ رۆژهلات ژەنگی کریە، لەورا ئەڤ جورە ئەقلە نکاریت خوە دگەل ڤی سەردەمی بگڤرینیت. پەیڤ د بنگەهێ خوە دا، دیالۆگە و “بنگەهێ دیالۆگێ ب خوە ژی جودای‌یە”. ئانکو بنگەهێ دیالۆگێ ل سەر جودابوونێ ئاڤا دبیت. ل نک مە هزر ل سەر جودابوونا بۆچوونان ئاڤا دبن، نەک ل سەر ئاڤاکرنا بۆچوونان درست دبن. ب درێژیا دیرۆکێ، کەسێ دی بوویە جهێ “ئارێشە، گرینگیپێدانێ، جودای و دیالۆگێ. نەبوونا کەشێ هەڤپارێ دیالۆگا گشتی، هەڤرکیا سیاسی دەربازی ئاقارین بێوەجکر، چونکو ل جهێ هەڤرکیا سازی و چاکسازیێ بهێتەکرن، یەکشکاندنێ بیاڤەکێ بەرین وەرگرت. لەورا ل شوونا کار بۆ ئاڤاکرنا هەڤولاتی بهێتەکرن، کین هاتە چاندن.
ب ڤی کولتور و ئەقلیەتا نە قەبوولکرنا جوداهیا هزران، بنگەهێن دیالۆگێ دهێتە خەساندن. ئها ئەڤ ئەقل و جڤاکا نێچیرێ، هێشتا دەربازی دیالۆگ و بەرهەمداریێ نەبوویە، بەلکو هێشتا د گەرماتیا تۆلڤەکرنێ دا دژیت! ڤی کولتورێ رەش و سپی، “ئەوێ نە دگەل منە، پا دژی منە!”، کو رەنگێن دی یێن ژیانێ فام ناکەت. ئانکو دژهەڤی و تۆندوتیژی، پتر ژ وارێ دیالۆگ و هەڤقەبوولکرنێ بەرچاڤ دبیت. ئەڤە هندە سالە، ئەم دیالۆگا کەرولالان و ب چاڤەکێ کمباخ ل هەڤدوو دنێرین، ئەڤێ تێگەهشتنێ وەکریە، ئەم ل سەر گەوهەرێ جوداهی و گرفتێن خوە نەراوستین.
محسن ئۆسمان
هەڤلێر، 2023.11.10