کەڤناریا هزری و نووژەنکرنا لەشکری!

ئەگەر مرۆڤ ل پێکهاتێن زەکوورێن سومەری، “خوەداڤەند، لەشکر و کوولە” و کۆمارا پلاتۆن “فیلۆسۆف، لەشکر و کوولە” بنێریت خویا دبیت، وان نکاریە ب تایبەتی خوە ژ لەشکری رزگار بکەن. هەروها ل ئیمپراتۆریا ئۆسمانی، نەبەس یەك زانا و شاعێرێن ئەرەب و فارس نەبوون، بەلكو یێن تورك ب خوە ژی نەبوون، چونکو وان پتر گرینگی ب لەشکری/ ئۆسمانی ئینکیشاری دایە و نەمازە ژی ل چاخێ سولتان مرادێ یەکەم/ 1362 ــ 1389، ئەڤ لەشکرە هاتیە دامەزراندن. دیارە ل وێ قووناغێ، یەکەم لەشکرێ رێکخستی ئۆسمانی بوو، یاکو پاش بوویە بنگەهەک، ژ بۆ لەشکرێن تەڤایێن دەڤەرێ. لەورا پشتی هلوشیانا ئیمپراتۆریا ئۆسمانی و تا نوکە، ئەڤ دەڤەرە هێشتا بۆ خوە ل سیستەمەکێ فەروەریێ دگەریێت، بەلێ ل جهێ چارەسەریان، هەر راستی تراژیدی و ستەمکاریێ دهێت. ب سەرهەڤ دیرۆکا مرۆڤاهیێ، ژ ئەنجامێ شەرێن “ئۆلی/ سیاسی” هاتیە، تاکو ئەنترنێت ژی ژ رەهێن لەشکری/ شەری هاتیە، کو ژ بەرهەمێن لەشکرێ ئەمریکی بوویە.

دەما لەشکر ل شوونا گرێدایی حکوومەت/ دەولەتێ بیت، سەر ب پارتان ڤە بیت، هنگی تێگەهێ میلیشا ل جهێ لەشکری دهێتە بکارئانین، چونکو لەشکر ــ Militaire ژ پەیڤا میلیشا ــ Milice هاتیە داتراشین، کو مەبەست ژ میلیشا لەشکرێ نە رێکخستیە”. ئها هوسا ل ڤان دەڤەران، نەبەس کار ل سەر موکمکرنا تەڤنێ جڤاکی نەهاتیەکرن، بەلکو جڤاک ب رێکا هێز/ لەشکری دهێتە رێکخستن و برێڤەبرن. ب ڤێ ئاخێ، دەسەلات و فەروەریێن دەڤەرێ، هێزا لەشکری وەک دەستێ خوەیێ راستێ دبینن، چونکو هێشتا ل نک مە هزر و هێزێن میلیشیات و لەشکرتاری سەردەستن. سیستەم و ئەقلیەتا فەروەریا دەردورێن مە، دەسەلاتا پارت، لەشکر و دەزگەهێن ئەولەهی، باندۆرەکا مەزن ل سەر چەواتیا دەسەلاتا مە ژی کریە. ب ڤان پاشخانان، فەروەری ب دەستێ کەسەکیە، ژ بەر هندێ پێکهاتێن جڤاکی وەک زۆرینە/ کەمینە ب هەڤرا دهێنە تەپەسەرکرن. لەورا تەڤ ئەڤ دەسەلاتە وەکهەڤن، چونکو هەموویان هێزێن لەشکری ئێخستینە بن دەستێ خوە. ئێدی ئەگەر مرۆڤ ڤەگەریتە ئەزموونێن دیرۆکێ، دێ گەلەک نموونێن وها بینیت، کو مخابن هێشتا ئیرۆ ژی ل ڤێ دەڤەرێ پراکتیزە دکەن.

گەلۆ چەوا ب ڤان پاشخانان و نەهشیا سیاسی و هزرێن ئەفسانی یێن جڤاکی، دێ سازیێن باژارڤانی هێنە نووژەنکرن؟ دیارە ئەڤ نووژەنکرنە یا بێ رەهـ و هەژاریا دینامیکیا هوندریە، کو ب “نووژەنکرنا بەرخوەر” دهێتە بناڤکرن. لەورا دبیت پێکۆلێن نووژەنکرنێ هەبن، بەلێ پا کولتورێ کەڤنار زالی سەر هشمەندیا دەسەلاتێ بوویە. راستە گلۆبالێ “نووژەنکرنا بێی مۆدێرنێتی/ سیرج لاتۆش” ل نک مە درستکریە، بەلێ پا تەنێ نووژەنکرنا ئالاڤ و دەزگەهێن چاڤدێریێ هاتنەکرن. ئانکو راستە دەسەلات مفای، ژ تەکنۆلۆژیایێ بۆ نووژەنکرنا ئالاڤێن زالبوونا ل سەر خەلکی وەردگرن، بەلێ پا نووژەنکرنا مە، ژ بهایێن “ئافراندن، هزر، ئازادی، تاک و هەڤولاتی” ڤالابووینە. ب گەلەمپەری، گلۆبالێ ب سێ تایبەتمەندیان “رەوشەنبیری، ئابۆری و لەشکری”، هەژمۆن ب گرانی ل سەر مە/ دەڤەرێ کریە.

راستە ژی ل نک مە نووژەنکرنەکا لەشکری هەیە، بەلێ یا هزری و ئەقلی نینە. دیارە ئەڤ رەوشە بەردەوامیا کاودان و ئەقلیەتا کەڤنارە، کو مە نکاریە ب نێرینەکا نوو ئالاڤێن تێهزرکرنێ نووژەن بکەین، داکو ژ رەوش و ئەنجامێن جاران رزگار ببین. ل سەر ڤان پاشخانێن دیرۆکی و کەڤنەشۆپیا دەڤەرێ، شێوێ دەسەلاتێن مە خوە ب سێ رەهندان “لەشکری، بازرگانی و ئۆلی” برێڤە دبەن.

پارتێن دەسەلاتێ، فەروەری ل سەر تەڤ سازی و دەزگەهان هەیە، لەورا هەموو تشت د بن دەستێن وان را دەرباز دبن. ژ بەر هندێ ل ڤێ دەڤەرێ، نەبەس مە نە ڤیایە سیاسەتکرنا لەشکری بکەین، بەلکو مە لەشکر ژ پارتاتیێ دەربازی کەساتیێ کریە. ئها هوسا، لەشکر بوویە بەشەک ژ فەرمانێن سەرۆکی، وەک فۆرمێ کەڤنێ جاران “ئاغا و ئەشیرەت”ێ. خورتبوونا هێزێن لەشکری ل دەڤەرێ، دبنە پەرژانەکێ پیلایێ، ژ بۆ رێگریا ئازادی و دێمۆکراتیێ. لەورا ل جهێ دەسەلاتێن رۆژهلات، گرینگیێ ب زانستێ سیاسەت و ئاراستەکرنا خەلکی بدەن، گرینگیێ ب نووژەنکرنا لەشکری، ئالاڤێن ستەمکاری و دەسەلاتێ، ژ بیاڤێن دی “تاک، جڤاک سیاسەت و…” دایە. ئەڤە ژی، شکاندنا حەزا سیاسی ل نک هەڤولاتیان درست دکەت. ل داویێ ژی، ژانگرتنێن سیاسەتا دەڤەرێ، د ناڤبەرا “شاشکا فەقەیی” و “خۆدێ لەشکری” دا، دنالیت. ئها ب ڤی ئەقلی، فەروەریا مە، ب لەشکرکرنێ سیاسەتێ دکەت. ب ڤێ یەکێ، وەک دیرۆکا درێژا دەڤەرێ خویا دکەت، رێبەران ب ناڤێ ئۆلی، دوو هێز “خوەدێ و لەشکری” بکارئانینە.

ل رۆژهلاتا ناڤین، دوو دیاردە بەرچاڤ دبن، هێز/ لەشکر و ئۆل/ باورداری، ڤێ دوئالیزمی بیاڤ نەدایە هزر و هشمەندیێن دی، جهێ خوە ل ڤێ دەڤەرێ بکەن. لەورا ل ڤان دەڤەران دەزگەهێن لەشکری، ژ تەڤ دەزگەهێن دی، پتر گرینگی پێ دهێتەدان و نووکرن. ژ بەر هندێ ژی، لەشکر ژ هەموو سازیێن دی، پتر هێزەکا رێکخستیە. ب ڤی ئەقلێ هێزێ/ لەشکری، باوریا برینا قووناغێن وەرارا جڤاکی گەرمبوو. ب ئەنجام، دەڤەر ب قووناغێن خوەیێن سروشتی را، دەرباز نەبوو.

ل دەسەلاتێن ستەمکار، سێکوچکا “لەشکر و ئاسایش” و برێڤەبرن، بێی سازیێن سڤیل دهێنە مەشاندن. سانسۆری و چاڤدێریا ڤان هەردوو دەزگەهان، کولتورێ ترس و مەلوولیێ درستکریە. ئێدی تێکهلکرنا “سەرکوتکرن، ترساندن، دەهمەنکرن و رازیکرن”ێ، ژ بۆ خزمەتا دەسەلاتێ هاتنەکرن. ل ڤێرێ دپرسین، گەلۆ پۆلیس د خزمەتا گەلی دایە یان ژی دژی گەلیە؟ ئەگەر لەشکر و پۆلیس، د جیهانا مۆدێرن دا بۆ پاراستنا ئاسایش و ئەولەهیا خەلکی بن، پا ئەڤ هەردوو دەزگەهە ل رۆژهلاتا ناڤین بۆ سەرکوتکرنا خەلکینە، یاکو ب “ستەمکاریا رێکخستی” دهێتە بناڤکرن. ئها ئەڤە، جوداهیا د ناڤبەرا سیستەمێن دێمۆکراتی و ستەمکاری دا دیار دکەت. لەورا پشتی بۆرینا ڤان سالێن ژ فەروەریا خوەمالی، هێشتا پرسیارا گوهەرین و ئاراستەیێن سیاسی تەڤلی رێکخستنێن سڤیل و جڤاکی نەبووینە و هێشتا ئەقل و سیاسەتا مە د ناڤبەرا کەڤن و نوو دا، خوە دووبارە دکەت.

Alla reaktioner:

37Aref Sadeq, Tariq Heso och 35 andra