هاڤیا سیاسی ل نک گەنجان
نفشێ نوو ل هەمبەر ئاستەنگێن گران

ـــ تێگەهێ هاڤی
ـــ هاڤیا سیاسی
ـــ نفشێ نوو

نفشێ نوو
ئەرێ بۆچی گەنج/ نفشێ نوو، رۆژ بۆ رۆژێ ژ سیاسەتێ بێزار و هاڤی دبیت؟ پرۆسێسا ژیانا مە یا “جڤاکی، سیاسی، هزری و ئۆلی”، د رەوشێن خوەیێن تەندرست و سروشتی دا دەرباز نەبووینە، لەورا مرۆڤێ دەڤەرێ و ب تایبەتی ژی گەنج، ب گەلەمپەری یێ هاڤیە. ژ بەر هندێ، دەما ئەڤ هەڤکێشە تێکدچیت، هنگی مرۆڤ ژ ولات، پارت و سیاسەتێ ڤارێ دبیت. ل ڤی چاخی، بنگەهێ هاڤیبوونێ درست دبیت.
زێدەبوونا ڤارێکرن و دەهمەنکرنا سیاسی، جڤاکی و رەوشەنبیری، بەرێ خەلکی/ گەنجان دایە کنارێ مەلوولی و بێهیڤیبوونێ. ئێدی دەما بهایێن جڤاکی دهێنە تێکدان، هنگی مرۆڤ ژی هاڤی دبیت. تشتێ ژ تەڤان ژی گرینگتر، ئیرۆ چ هێز و ئیدیۆلۆگی ل سەر ئاستێ لۆکالی و جیهانی نینن، خەلک هیڤیێن خوە پێ گەرم بکەت. هندابوونا بهایێن ئەستاتیکی و سەردەستیا ئەقل و دلێ ئامووری، کو مرۆڤ ژ بوونەوەریا خوەیا جڤاکی دکەڤیت. مخابن ل جڤاکا مە، نە بەرپرسیارەتی مایە و نە ژی ژێیاتی. ئها ل ڤی دەمی بیانیبوون/ هاڤیبوون، ل نک تاکێ کورد درست دبیت.
ڤی کەشێ گشتیێ تەکنۆلۆژیایێ، بەرۆکەکا مەزنا هێلا “راگەهاندن و سیاسەتێ”، ل هەمبەر نفشێ نوو ڤەکریە، بەلێ دەسەلاتێن دەڤەرێ ناخوازن ڤێ راستیێ فام بکەن. نفشێ نوو دگەل پێشکەتن و پێشهاتێن تەکنۆلۆژیا دژین، لێ رێبەر و سەرکردێن مە، هێشتا ب هشمەندیا چیای دژین، لەورا ئێدی ل پشت نفشێ نوو ماینە. ب گشتی، ڤان گوهەرینان فۆرمەکێ نوویێ “ئەنەرگی، پەروەردە و ئاراستەکرنێ” دا نفشێ نوو، چونکو مە ب رێکا ڤان کەنالان تەڤان ل بهارا ئەرەبی دیت، کانێ چەوا نفشێ نوو وەک خەتیرەکا ئاگری، راستی رێبەرێن ئەرەبێن ستەمکار هاتن. ئێدی نفشێ نوو، نکاریت تەنێ مۆدێلا یەک “سەرۆک، پارت، هزر و ئۆل” ناس بکەت، بەلکو کولتورێ جودا و هەڤقەبوولکرنێ سەردەستبوویە. پارت و دەسەلاتا کوردی، ب بلندکرنا درووشم و گۆتنێن مەزن، ئیرۆ خوە ل هەمبەر نفشێ گلۆبالێ دەستداهێلای دبینیت. لەورا نفشێ نوو، ب رێکا دەرفەتێن گلۆبالێ/ شۆرشا گەهاندنێ، کاری سازی و تێکهلیان درست بکەت. دیارە ئەڤە ژی تا رادەکێ، دبنە ئەلترناتیڤێ ژێیاتیا پارتێن کوردی. ژ بەر هندێ نفشێ نوو، هند جهێ خوە د ناڤ ئەندامبوونا پارتێن کوردی دا نەگرتیە. راستە دڤیا ئەقلێن نفشێن نوویێن بەرهەمێن تەکنۆلۆژیایێ پرسێن نوو و جودا هەبان، لێ مخابن ئەڤ یەکە بەرچاڤ نابیت. دڤێت ئەم ژ بیر نەکەین، نفشێ نوو، نفشێ دیگیتالێ‌یە، ب درەو و خاپینووکێن درەوکەران ناهێنە خاپاندن.
ب رێکا ڤان کەنالان، نفشێ نوو پتر ماف و ئەرکێن خوەناسکرن، چونکو دەرورێک ل بەر رەوشەنبیری و هشمەندیا سیاسی بەرینتر لێهات. ژ بەر هندێ، ئەڤ ستەمکاری و خاپاندنا هندە سالە، پارت و دەسەلاتێن مە، د سەرێ خەلکی دا چاندین، ل هەمبەر هێرشێن سۆسیال مەدیا هلوەریان. لەورا دبیت دوهی “ژ بەر ئاست یان نەبوونا کەنالان”، گەلەک تشت ل سەر خەلکی هاتبنە دەربازکرن، بەلێ ئیرۆ گرانە ئەڤ یەکە دگەل نفشێ نوو بهێتەکرن.
ئەڤ رەوش و کاودانێن دەربازبووین، حەزێن نفشێ نوو وەک نفشەکێ گلۆبال تێر نەکرن، چونکو بەرهەم و دەرئەنجامێن ئەقلێ نفشێ بەرێ، بەرسڤ و ڤەژەنا پرس و کێشێن سەردەمی خوە بوون، لێ داخوازێن نفشێ نوو، بەرسڤێن پرسێن ئیرۆیێن جودایێن پرسێن بەرێ‌نە. ژێدەرێن ڤێ کێشێ‌ ژ دوور د‌هێن، نفشێن بەرێ‌ ئەرک و بەرسڤێن هنگی تێر نەکرینە، ژ بەر هندێ کێشە کەلەکەبووینه و بەرسڤێن تێر و سەرهەڤ ژی دخوازن.
ب ڤێ تێگەهشتنێ، نفشێ نوو، هند گرینگیێ نادەتە چیرۆک و لەهنگێن دوهی. لەورا نە سەرکەتنا ئەزموونا دەسەلاتا کوردی، ب نۆستالگیا ــ Nostalgien هیڤی و خەونێن جاران چارەسەر نابیت، چونکو خواستەکا نفشێ نوو خوە ل خەونێن دوهی ناکەتە خوەدان. ئها ب ڤان پاشخانان، تەڤ سەرپێهاتیێن نفشێن بەرێ ل نفشێن نوو دهێنە بارکرن، ئەگەر نفشێ نوو بخوازیت تشتەکێ ژ دەرڤەی وان سەرپێهاتیان ژی بکەت، دیسان ڤەدگەریتە چەڤەنگ و ئالاڤێن بەرێ.
دیارە هەر قووناغ و نفشان داخواز و کێشێن خوە هەنە، لێ مخابن ل هەردەرێ ماف دهێنە ستاندن، بەلێ ناهێنە دان. ژ بەر هندێ، ل چ سەردەمان “نفشێن کولیلکان” مافێن خوە وەرناگرن، بەلکو خەبات و هشیاریا نفشان دگەل گونجاندنا کاودانان ماف دهێنە ستاندن، چونکو ل گۆر ڤلۆبیر هلوشیانا شۆرشا 1848 ل ئورۆپا، هلوشیانا نفشێ وی سەردەمی بوو. سەرباری زێدەبوونا نفشێ نوو و گوندبوونا کەشێ گشتی، کو فۆرمەکێ سیاسەتا سادە سەردەستکریە.
راستە مرۆڤی گەلەک هیڤی ب نفشێ نوو هەنە، بەلێ دڤێت رێک بۆ گەنجان بهێنە خوەشکرن، داکو بکارن گاڤێن باش بچنەپێش، ب مەرجەکی ئەگەر بکارن خوە ژ دوهیا نفشێ کەڤن رزگار بکەن. لەورا هەر گەلەکێ بڤێت باش وەرارێ بکەت، دڤێت گەلەک گرینگی ب گەنجان بدەت. راستە گەنج ل ڤان ولاتان وەک فسیۆلۆگی/ بیۆلۆگی هەنە، بەلێ وەک ئیدیۆلۆگی و ئاراستەکرنەکا تەندرست هندانە. ب گشتی، دڤێت مرۆڤ وێ ژی بێژیت، ئەو تشتێ ئیرۆ نفشێ نوو دخوازیت ژ شیان و دووربینیا پارتێن کوردی مەزنترن.
هەرچەندە ب درێژیا دیرۆکا ڤێ دەڤەرێ پرسا ناسنامێ، بوویە پرسا ژیانێ، بەلێ دیسان نە بەس ڤان پێشهات و رەوشێن ئاوارتە، نفشێ نوو دووری “پارتاتی، نەتەوەیی و دەولەت” کریە، بەلکو تشتێ هەڤبەش د ناڤبەرا ڤی نفشی دا بێ “کاری/ پارەیی”یە. نفشەکە تا بێژی هاتیە دەهمەنکرن، لەورا نفشەکێ بیۆلۆگی پتر ژ ئیدیۆلۆگیە، چونکو نفشەکێ بێ پەیکەرە. ب سەرهەڤ، دوودلی و ئالۆزیێ مۆرالا نفشێ نوو داپۆشیە، چونکو ڤەگەریان بۆ گیانێ “تێکستێ دائێخستی/ ئیمارەتا باورداران”، یاکو پالپشتیا بهایێن کەڤنارێن گۆتارا ناسنامێ دکەت. ل ڤێرێ پرسەک خوە دەرێژ دکەت، گەلۆ چەوا نفشێ نوو خوە د ناسناما دوهی دا دبینیت یان بێژین ل ڤان کاودانێن گلۆبالێ، ناسنامێ چ واتەیا خوە ل نک نفشێ نوو هەیە؟
ب ڤان پاشخانان بۆ مە دیار دبیت، بۆچی ئەزموون و هشمەندیا مە قووناغ ب قووناغ وەرار نەکریە، چونکو ئەزموونێن نفشێن مە د تەڤ واران دا سەرهەڤ نەبووینە، بەلکو هەر نفش و قووناغێن هاتین، ژ سفرێ دەسپێکرینە. ب سەرهەڤیا دیرۆکێ خویا دبیت، کەدا ڤان سەد سالێن دەربازبووین، چ نەدا دەستێ نفشێ نوو، لەورا دڤێت ئەڤ نفشە ژ سفرێ دەست پی بکەت. لەورا مرۆڤ دکاریت بێژیت، گەلەکێ بێ ئەزموون و دیرۆکە. ب ڤێ تێگەهشتنێ، مە نکاریە بیردانکەکا زیندی ژی بۆ نفشێ نوو درست بکەین، لەورا نفشێ نوو د ناڤبەرا خەونێن دوهی و دوورهێلێ تاری و دژوارێ ئیرۆ دا هلاویستی مایە. ئها هوسا نفشێ نوو، نکاریە ببیتە هێزەکا دینامیکا گوهەرینا هشمەندیا مالبات، قەبیلە و ئەشیرەتێ. راستە ئێلیتە و نفشێن نوو، هلگرێن پرۆژە و هشمەندیا گوهەرینا سەروبەرینە، بەلێ پا ئەڤە ژی ژ چینا ناڤینا جڤاکان پەیدا دبن و چینا ناڤین ل دەڤەرێ نەمایە/ درست نەبوویە، داکو بشێت نەخشەرێکا و پرۆژێ نەتەوەیی/ دەولەتێ دارێژیت. ئها ڤێ رەوش و دیرۆکێ، نکاریە نفش و ئێلیتەیان درست بکەت، چونکو ئەڤ دیرۆکە، نەبوویە دیرۆکا نفشان. ئێدی مۆدێلا رێبەر و بژارا/ ئێلیتەیا رەوشەنبیر، نکارن جهێ خوە د دلێ نفشێ نوو دا بکەن. لەورا دپرسین، ما گەلۆ ئیرۆ مفایێ نەتەوە و دەولەتێ بۆ نفشێ نوو چیە، ئەگەر ژ هەر تشتی یێ زربار بیت؟ ب ڤێ یەکێ، دڤێت نە بەس نفشێ کەڤنار بهێتە گوهەرین، بەلکو ئێدی دڤێت ئەقل و سیاسەتا هەیی ژی بهێتە گوهەرین. بارێ نفشێ نوو گەلەکێ گرانە، چونکو دڤێت ئەڤ نفشە ڤەکۆلینێن رژد ل سەر تەڤگەر و دیرۆکا کوردان بکەن، کو هێشتا نفشێ بەرێ نەکریە. نفشێ نوو باوری ب پاشەرۆژێ نینە/ نەمایە! ل داویێ، دڤێت وێ ژی بێژین، ئەگەر پرۆژە و تەڤگەرێن دوهی راستی هلوشیانێ هاتبن، پا گەلۆ نفش ئیرۆ و سوبە هلگرێن چ پرۆژە و هزرێن گونجاڤێن ڤان پێشهاتانن؟ دیارە ئەڤە ژی پرسەکە، دخوازیتە پێداچوونەکا کوورا چەمێن دێمۆکراتی و زانستێ سیاسی، یاکو سەردەستی تێکهلیێن جڤاکی و دەسەلاتێ دبیت.
سیاسەتا کوردی، ژ بنواش و ئەقلیەتا مالباتی و کلاسیک پێکهاتیە، لەورا خوە ل هەمبەر فامکرن و وەرگرتنا گوهەرینێن دژوارێن گلۆبالێ لاواز دبینیت. ڤێ گلۆبالێ، بیاڤەکێ باشێ کەشێ گشتی، د ناڤبەرا هەڤولاتیان دا بەردەستکریە. ئەڤ هشمەندیا کەڤنار، ئالاڤێن وەجێن سەرەدەریا دگەل نفشێ نوو و پێشهاتان نینە. ژ بەر هندێ، پارتێن کوردی، ل هەمبەر پرس و داخوازێن نفشێ سۆسیال مەدیا بێچارە ماینە، ئەڤ یەکە د بنگەهێ خوە دا، گرفتێن سیاسەتمەدار و هشمەندیا رەوشەنبیران دیار دکەت. ب ڤێ رەوشەنبیریا نوویا ئازادی و هەڤولاتیبوونێ، کۆنتێکستا ــ Kontext چەڤەنگیا رێبەری نەهێلا. ئەڤ پاشخانە، ب خوە دێ پرسێن نوو دەربارێ پرسگرێکا بژارا سیاسی، رەوشەنبیری و ناسنامێ دەرێژ کەت. ئەڤ ئەقلێن کەڤنار، هێشتا جوداهی د ناڤبەرا “نوو و نووکرنێ” دا نەکریە، بۆ نموونە دبیت پارتێن کوردی هندەک خوە نوو کربیت، لێ ئەو ب خوە نە دنوونە. ئێدی رۆلێ پارتێن کوردی، ل هەمبەر جڤاکی هەژاربوو، چونکو ژێدەرێ هشمەندیا نفشێ نوو، ژ دەرڤەی پارتێن کوردی‌نە. ب گەلەمپەری، دەسەلاتا مە “یاریکەرێن ب ئەقلی‌نە/ شیلەر”، لەورا دیرۆک ب ڤێ هشمەندیا هۆیا سڤک دکەتە کەنی.
دڤێت خوینا نوو بچیتە ناڤ سەرکرداتیێن کوردی، دیارە مە وێرەکیا سیاسی وەک بەرپرسیاریا رەوشێ بکەین، نینە، چونکو پرسگرێکا مە، نەبوونا کووراتیا نێرینا بەرپرسیاریا دیرۆکیا ئیرۆیە. ئها ئەڤێ رەوشێ، گرفتا بێباوریێ د ناڤ خەلکی دا پەیداکریە، ئەڤ گرفتە ڤەدگەریتە نەراستگۆیا سەرکرداتیا کوردی، ب تایبەتی ژی ل نک نفشێ نوو، چ گرێدان ب دۆزێ‌ڤە نەماینە.

محسن ئۆسمان
هەڤلێر، 2023.03.13