هزر و ئەقلێ مرۆڤێ کورد
محسن ئۆسمان
ئەرێ هەر تشتێ ئەقل و سەربۆر قەبوول نەکەن، دێ بکێر ژیانا مە هێن؟ ئەگەر نە، پا بۆچی ئەم هندە رادەستی قەدەرێ دبین؟ دڤێت ئەم ل سەر رێک و کریارێن ئاڤاکرنا ئەقلێ مرۆڤێ کورد باخڤین، چونکو ئەقلێ ڤی مرۆڤی، خوە د ناڤبەرا “لۆگۆس و مێتۆس” دا هندا کریە. لەورا ل جهی ئەم ل سەر بەرهەمێ ئەقلێ مرۆڤێ کورد باخڤین، باشترە ل سەر ئەقلی ب خوە باخڤین.
ئەگەر مرۆڤ بپرسیت، چ جوداهی د ناڤبەرا ئەقل/ رەوشەنبیریا مەیا ئیرۆ و یا بەری پێنجسەد سالان/ 1514 شەرێ چالدێران دا هەیە؟! ئێدی ئەگەر ژێدەرێن ئەقلی، فاکتەرێن میراتگری ــ Genetics و ژینگەهێ ــ Environment بن، پا دڤێت گەلۆ ئەقلێ مە ل سەر چ پاشخان هاتبیتە ئاڤاکرن؟ ب ڤێ تێگەهشتنێ، ئەگەر ئەقلێ تاکی وێنەکێ بچووکێ ئەقلێ جڤاکی بیت، پا ئەقلێ تاکێ مە، د سێ جورێن زیندانان: (“بچووک/ تاک”، “مەزن/ جڤاک” و “دوئالیزما کولتورێ کەڤنار/ دوهی و کولتورێ نوو/ گلۆبالێ”) دا دنالیت.
گەلۆ بۆچی کوردان هەژاریا هزری هەبوو/ هەیە؟ ئەرێ ئارێشێن هزرا مرۆڤێ کورد چ بوون/ چنە؟ شاشیا مە، د رەنگێ رێکخستنا کۆنتێکستا هزران دایە، چونکو ئەم وەک هزرکرن ژ تەڤایی بەر ب کەسی‌ڤە نەچووینە. لەورا پرسگرێکا مە ئارێشا هزرکرنێ‌یە، بنێرە ئەم تا نوکە نزانین ژێدەرێن هزرێن مە ژ کیژان ئالی دهێن.
دبیت ل ڤێ دەڤەرێ، رەوشەنگەری ل سەر ئاستێ تاک درست ببیت، بەلێ ل سەر ئاستێ کۆم/ دیاردە درست نەبوویە یان بێژین جڤاکێن ڤێ دەڤەرێ، ل سەر ئاستێ ئاسۆیێ وەرار نەکریە، بەلکو ل سەر ئاستێ ستوونی/ بژارە پێشداچوویە. لەورا مە چ تێکهلی و ڤاڤێری، د ناڤبەرا راڤەکرنێن “ئابۆری، سیاسی و فەلسەفی” دا نەکرینە. ئێدی دەما ئەقل نەشێت بوویەر و تشتان شرۆڤە بکەت، هەبوونا وان تشتان بێواتە دمینیت.
مە نکاریە شۆرشەکا جڤاکیا کوور بۆ هلوشاندنا بنواشێ گەنارێ ئەقل و کولتورێ کەڤنەشۆپ بکەین، بەلکو پتر ڤەژەن ژ هشمەندیێ بوویە. دیارە مە کار ل سەر هلوشاندنا ئەقلێ کولتورێ “جڤاکا بینەر/ تەرلان” درست دکەت، نەکریە. زانین و هەستێن مە، ل سەر قانوون و سیستەمێن کەڤنار و خوەجهـ برێڤە دچن، بەلێ سیستەم و پێڤاژۆیا ژیانێ د گوهەرینێن ریشالی دانە. لەورا ئەڤ ئەقل و کولتورێ کەڤنار، نە بەس نکاریت هەڤرکیێ بکەت، بەلکو نکاریت خوە ژی بپارێزیت. ئها ڤێ “تێگەهشتنا خوەجهیا پیرۆز”، ئاسۆیێن بوونا مرۆڤی هەڤسارکرن. ئێدی دەما سیستەمێ ژیانێ، نەشێت سەرەدەریێ دگەل دەرهاڤێژێن نوو بکەت، ژ کار دکەڤیت. دیارە برێڤەبرن و ئاراستەکرنا یاریێن مەزنێن جیهانێ ژی، ب ڤان زانین و هەستێن لاواز ناهێنەکرن. ئەڤ ئەقلە ئەنجامێ هزرێن بەرهەڤ درستبوویە، لەورا خەلکێ مە بوویە قوربانێ پرۆسێسا “گەهاندن و تێگەهاندن”ێن شاش.
دەما جڤاکێن زیندی راستی ئارێشێن ئەقلی و سیاسی دهێن، روو ل هزرمەند و فیلۆسۆفێن شارەزایێن ڤان واران دکەن. ب ڤێ واتەیێ، رەوشا ئیرۆیا کوردستانێ ژی، دخوازیتە دووبارە خواندنا زانا و هزرمەندێن ڤان بیاڤان، مینا “گرامشی، هانا ئارێنت، کارل شمیت و…”. گرامشی بۆ وارێن “جڤاکا سڤیل/ سیاسی، هەژمۆن رەوشەنبیریێ و رەوشەنبیرێ ئۆرگان”، هانا ئارێنت ل سەر هزر و فەلسەفا سیاسەتێ و هەروها کارل شمیت ژی ل سەر پرۆسێسا تیۆلۆگی و سیاسەتێ. سەرباری هزرێن گرامشی دکارن ئالاڤێن رەخنەیێن پێدڤی ژ بۆ فامکرنا گرفتان بەرهەم بینن.
ب ڤی ئاوایی، سیاسەت ل ڤان دەڤەران، وەک بەرخوەری، نەکو بەرهەمداریێ دهێتە بکارئانین. لەورا مە نکاری ژ قووناغا تێگەهشتنێ، دەربازی تێگەهشتنا قووناغێ ببین. ب ڤێ یەکێ، هەژاریا مە یا دەسنیشانکرنا کەلەم و ئاستەنگێن جڤاکی، بووینە ئەگەرێن هەژاریا گوهەرینێ ژی. لەورا هەر کەسێ هزر د گوهەرینێ دا بکەت، دڤێت کەش و مۆرالان بۆ گوهەرینێ بەردەست بکەت. ئێدی ل جڤاکێن مە، گۆتارا “ئەقلێ پەیکەری”، جهێ “ئەقلێ ئەقلانی” گرتیە. فەلسەفا دیرۆکێ، هەر ژ دێکارت و تا هێگێل دبێژیت، هزرا هلوشاندن/ رزگارکرن دەردێ گوهەرینێ‌یە. ڤێ یەکی رەوشەک درستکریە، خەلکێ مە ب شێوەکی بژیت، هزر د گوهەرینا دوورهێلی دا نەبیت، بەلکو هلگرێ یەک رەهندێ ژیان و هزرکرنێ بیت! هەموو تشت و ژیانا خەلکێ ڤێ دەڤەرێ، ژ دەرڤەی هزر و تێهزرکرنێن وی‌نە، لەورا د بازنەکا ڤالا دا دژیت. ئێدی نەبەس ب تەنێ تیۆرێن مەزن ژیانێ دگوهەرن، بەلكو هەڤركیێن مەزن ژی دكارن ژیانێ بگوهەرن، لەورا هزرێن ژ دەرڤەی هەڤركیان درست دبن، هزرێن بێ باندۆر و سەرڤەنە. ئێدی هزرێن مەزن ئەون، یێن گوهـ ل دەنگێ هەڤركیێن “توێژ، چین و پێكهاتێن جڤاكی” دگرن.
ب ڤێ یەکێ، دڤێت ب رژدی كار ل سەر كەشێ گشتیێ كوردستانێ بهێتەكرن، چونكو ئەڤ كەشە رێكا گوهەرین و پێشداچوونێ خوەش ناكەت. لەورا چ گرێدان ب دوورهێلی و پراکتیکی‌ڤە نینە، چونکو د سەر گۆتارێن جودا ژی دا، لێ تەڤ ب هەمان ئالاڤ هزر دکەن. ب واتەیا هێشتا سیستەمێ هزریێ مرۆڤێ کورد، نەگەهشتیە دارێژتنا سیستەمەکێ ئیدیۆلۆگیێ رۆهن و ئاشکرایێ وارێ تیۆری و پراکتیکی. راستە ئەم د ناڤبەرا مافداری و سەردەستیێ دا دژین، بەلێ پا دیسان ئاخڤتن ب دلپاكی ل سەر هەر ئارێشەکێ بیت، ب خوە جورەكێ چارەسەریێ‌یە.
رەوشا مە، دخوازیتە ڤەگوهاستنا ژ خوەشباوریێ، بۆ رەخنە و گومانێ. ئەڤ تێگەهشتن و رەفتارە، مرۆڤی ژ گەنگەشێن بازنی رزگار دکەت، چونکو ئیرۆ گەنگەشە ل سەر ئۆنتۆلۆگیا هشمەندیا مرۆڤێ کورد، گەلەکا گرینگە. مە کوردان چ مێتۆدێن رەخنەیی نەبووینە، داکو بکەینە نەخشەرێکا راڤەکرنا جوگرافیا ئەقلێ/ کاراکتەرێ مرۆڤێ کورد. لەورا “رەشبینیا ئەقلی و گەشبینیا حەزێ/ گرامشی”، زالی سەر پرۆپاگەندێن مەیێن بێ واتە و بێ مۆرال بووینە! ئێدی راستە ئەگەر مرۆڤ نە دانەرێ رەوشا خوە بیت، بەلێ بەرپرسێ کریارێن خوەیە.
دهۆک، 2023.03.05