گەنگەشێن هزری ل هەمبەر ئێتیکا “رازیکرن و بەرپرسیاری”ێ
محسن ئۆسمان
دەما مرۆڤ ئیرۆ ل دیمەنێن سیاسیێن مە دنێریت، خویا دبیت، کو گوهەرین و رێفۆرمێن لەزگین دخوازیت، بەلێ پا ئەگەر بپرسین، گەلۆ ئەم چەوا دکارین ل جیهانەکا بێ بۆسەلە بژین؟ چونکو ل هەمبەر ڤێ بێ سەنتی و رەوشێ، مە چ پرۆژێن هزری و سیاسی نینن، بکارین ڤان گوهەرین و پێشهاتان فام بکەین. ئەم ب کووراتیەکا ئەقلانی و دوورهێلی ل سەر هەڤکێشا “دەسەلات، حەز و شیان” نە راوستیاینە، داکو پتر ئاستێ سیاسیێ رێبەرێن خوە ناس بکەین. ئەم ب وێرەکی و بەرپرسیارانە، سەرەدەریێ دگەل پرسێن چارەنڤیس ناکەین، لەورا ناسناما مە ژی “ژێیاتی و کورداتی”، ل بەر سیبەرا مرنێ‌یە. ئەڤ رەوشا ئالۆز و تێکهلکێش، دخوازیتە ورکشۆپەکا هزریا بکاریت ڤێ یەکێ راڤە و داڤە بکەت، چونکو رەوشا مە یا “کەڤنەشۆپ، سڤیل، دەستووری و ئەقلی”، ب هەڤکێشا سیاسی بێی بەرهەڤیا رەوشەنبیرێ هزرمەند سەراست نابیت. گرامشی رەوشەنبیرێ هزرمەند و سیاسی، بۆ ئاراستەکرن و نرخاندنێن رەوشێ، وەکهەڤ دبینیت.
فەروەرێن ڤێ دەڤەرێ بۆ پاراستنا دەسەلات/ کورسیا خوە، تەڤ رێکێن ستەمکاری و تۆندیێ بکاردئینن. گرفتا سەرەکیا مە، ژ لاوازیا پێڤەندەیێن د ناڤبەرا “جڤاک و سیستەمێ سیاسی” دا دهێت. ئێدی هەردەما مە پەنا برە بەر تۆندوتیژیێ، هنگی ئەم ژ سینۆرێن دەسەلاتا ئەقلی دوور دکەڤین.
ب ئەنجام، مە نکاریە گرانیا خوەیا هەڤرکی و دیالۆگێ، دانینە سەر ناڤەندا رەوشتێن کریارا سیاسی. ئێدی ئەگەر سیاسەت ب خوە “پیشە و پێگیری/ ڤێبەر” بیت، پا هێشتا مە سیاسەت وەک ڤێ هەڤکێشێ فامنەکریە، لەورا دووری شیان و هشمەندیا ڤێ کریارێ/ سیاسەتێ بووین. لەورا دڤێت ئەم نرخێن رەوشتی هەڤسەنگ و پالپشتی کریارا سیاسی بکەین، چونکو سیاسەت ژ لایەکی پیشەیە و ژ لایێ دی پێگیریە، ئەڤە ب خوە ژی رەوشتیا بەرپرسیاریێ پەیدا دکەت. ئێدی سیاسەت وەک پیشە و زانستە، نەک هیڤی و هێخوازینە. ئها ل ڤێرێ، واتەیا هەڤکێشا “ئێتیک و سیاسەت”، هاتە تێکدان. لەورا ئیرۆ کار ل سەر دوو “نرخ و بها/ رەوشەنبیری و سیاسەت/ ئێتیک” بهێتەکرن گرینگن، چونکو یەک ژ پرسگرێکێن مەزنێن سیاسەتێ ل رۆژهلاتا ناڤین، تێکهلیەکا خورت د ناڤبەرا “ئێتیک و سیاسەتێ” دا باش نەروونشتیە. ماکس ڤێبەر ڤێ یەکێ، ب دوو ئێتیکان “رازیکرن و سیاسەت/ بەرپرسیاری”ێ ب ناڤ دکەت، کو بنگەهێ خوە وەک واتە و دیرۆک، ژ “ئێتیکا ئەرکی/ کانت” وەرگرتیە. ئێدی دەما سیاسەت خوە ل وارێ ئێتیکی/ رەوشتی نە کەتە خوەدان، دێ تۆندوتیژی بیتە ئەلترناتیڤ. مخابن تۆندی ل نک مە، بوویە “رێکەکا سیاسیا بژارە!” نە تەنێ “پرنسیپ” بۆ مرۆڤێ سیاسی وەک کەساتیەکێ جڤاک و دەولەتێ بەسن، بەلکو ئەنجامێن کریارا سیاسی گرینگن، چونکو ژیان و پاشەرۆژا خەلکی پێڤە گرێدایە. ئها ئەڤە، سەدەمێ تەڤایا پرسگرێکێن مە یێن فەروەری و دەولەتداریێ‌نە. لەورا پسپۆر و زانایێن سیاسی ژی دبێژن، ئەوێ دەولەتێ برێڤە دبەن، دڤێت خوەیی یەک ژ ڤان تایبەتمەندیان بیت: “بژارەیەکا سیاسیا باش، کەسەکێ ئەقلمەند یان کەسەکێ خوەیی کاریزمایا بهێز بیت”. لەورا دڤێت سیاسیێ کاربدەست، بەرا هەر تشتی بۆ بریارێن گرینگ و چارەنڤیس، دیالۆگێ دگەل شێورمەندێن پسپۆر بکەت. هەروها دڤێت دوورهێلی و ئەقلانی پیڤەرێ سەرۆک/ رێبەران بیت، هەروەکو ڤێبەر پێگیریا سیاسی، گرێدایی “ئێتیکا بەرپرسیاریێ” دکەت. ئێدی ئەڤ هشمەندیا کوورا ئێتیکیا کریارا سیاسی ب خوە، وژدانا هندریە/ خوەیاتیە. ل ڤێ دەڤەرێ و ب تایبەتی ل نک مە، چ جاران سروشتێ پێڤەندیێن بەرپرسیارەتی و کریارێن سیاسی ل بەرچاڤ نەگرتینە.
ئەگەر مرۆڤ ب ئاوایەکێ دی، ل هەڤکێشا “رازیکرن و بەرپرسیاریێ” بنێریت، دێ بینیت هندەک جاران ئێتیکا رازیکرنێ دکەڤیتە خانا “پرنسیپ” و ئێتیکا بەرپرسیاریێ ژی دکەڤیتە خانا “ئەنجامان”. ئەرێ ل ڤێ دەڤەرێ، دکارن ل هەڤهاتنێ بێخنە د ناڤبەرا “رازیکرن/ پرنسیپ و بەرپرسیاریێ/ ئەنجام” دا؟ چونکو ل نک مە، توورەبوون پتر رۆلێ خوە ژ هەستێن بەرپرسیاریێ دبینیت، لەورا مە ئەڤ گەلە راستی دەردەسەری و تراژیدیێن مەزن کریە. ل ڤێ دەڤەرێ، رێبەرێن مە نکارینە وەک کەسێن ئازاد و ئۆتۆنۆم بریاران بدەن، بەلکو ب دوودلی و پاشبەندی بریاران ددەن.
ل گۆر ماکس ڤێبەر، دوو جورێن سیاسیان هەنە: “یێ ژ بۆ سیاسەتێ دژیت” و “یێ ل سەر سیاسەتێ دژیت”، چونکو “یێ کو ژ پێخەمەتی سیاسەتێ دژیت، سیاسەتێ ب واتەیا پەیڤێ یا کوور، دکەتە ئارمانجا ژیانا خوە”. ڤێبەر جودابوونا هەردوو جورێن سیاسیان، ڤەدگەرینتە فاکتەرێن ئابۆری، “یێ هەرتم سیاسەتێ وەک ژێدەرێ داهاتێ خوە دبینیت، ئەو ل سەر سیاسەتێ دژیت و بەروڤاژی ژی، ئەوێ ژ پێخەمەتی سیاسەتێ دژیت”. لەورا ڤێبەر ژ بۆ چارەسەریا ڤێ ئارێشێ پێشنیاز دکەت، دڤێت مرۆڤێ سیاسی، وەک پرۆژێ رێبەرێ دەولەتێ، دوو مەرجێن سەرەکی تێدا هەبن: “خوەیی خوەسەریا ئابۆرێ خوە بیت” و “یێ بەرهەڤێ پێرابوونێن کارێ سیاسی بیت”. ڤێبەر دبێژیت، راستە گەلەک دەولەمەند هەنە، بەلێ نکارن پێگیریێ ب ئەرک و پرۆسێسا سیاسەتێ بکەن، لەورا تەڤلی سیاسەتێ نابن.
ل ڤێ دووریانێ “سیاسەت وەک پیشە”، کو مەبەست ژێ بەرژەڤەندیا سیاسی، ب واتەیا سیاسەتێ ژ بۆ ژیانا خوە دکەت، ل هەمبەر ژی هندەک سیاسەتێ، ژ بۆ خزمەتا ژیان و ژ پێخەمەتی سیاسەتێ دژین. ل گۆر نموونا دووێ سیاسەت پێگیریەکا ئێتیکیە، کو ل داویێ ئێتیکی ب خوە مەرجێ گرەنتیکرنا ساخلەتێن رەوشتیێن کریارا سیاسیە. ئێدی دێ چەوا کریارا سیاسی، خوەیی “بەرپرسی و پێگیری”ێ بیت؟ گەلۆ رازیبوونا مە یا سیاسی ژ ترسێ‌یە یان ژی ئەم ئەقلێ خوە دئێخینە ژێر گڤاشتنێن دلینیێ؟ ئەڤ پرسیارە مە دئێخیتە بەر مەرجێن کریارا ئێتیکی/ رەوشتی، ئەگەر بخوازین مەرجێن ئێتیکی فام بکەین، دڤێت ڤەگەرینە “ئێتیکا ئەرکان/ کانت”، داکو رێکا فامکرنا سیاسەتێ، وەک “ئێتیک و مفا” فام بکەین. گەلۆ ل ڤێرێ “ئەرک یان مفا” مەبەستن؟ هەردەما مە ئێتیک ــ Ethik ل سەر ئەقلی دامەزراند، هنگی دێ ئەرک بەرا مفای هێن. د ڤێ هێلێ دا ڤێبەر گەلەک ل سەر بنگەهێن سەرەکیێن سیاسی ئێتیکا “رازیکرنێ و بەرپرسیاریێ” راوستیایە، کو ئەڤە ژی ل سەر شۆپا کانت “ئێتیکا ئەرکان” دچیت. گەلۆ کوردان کیژ ژ ڤان فۆرمان هلبژارتینە؟ وەک ئەنجام، کوردان “ئێتیکا رازیکرنێ”، ل جهێ “ئێتیکا بەرپرسیاریێ” هلبژارتیە. ئەم وەک کورد، دکارین ئێتیکا بەرپرسیاریێ د تێکهلیا خوەیا گرێدایی کریارا سیاسی دا هلبژێرین، چونکو گەلەک بۆ ڤێ قووناغێ پێدڤینە.
ب ڤێ تێگەهشتنێ، فەروەری گرێدایی کریارا سیاسیە، گەوهەرێ سیاسەتێ ب خوە ژی، وەرگرتنا بریار و دەبارەکرنا ژیانا جڤاکیە، لێ ئەڤ پرۆسێسا ژیانا بێ تیۆری مەترسی ئێخستینە تەڤگەرا رەوشەنبیری، ئالۆزی و ترسا مە ژی ل هەمبەر بێواتەبوونێ‌یە. لەورا ریکور ــ Ricœur پێشنیار دکەت، ڤەبوون بەر ب “سیاسەت و ئێتیک”ڤە و هێرمێنیوتیکا گادامێر یاکو ژ بنواشێ هایدیگەر هاتیە دۆتن، بهێتە سەردەستکرن، چونکو ڤەبوونا بەر ب “ئەنترۆپۆلۆگی، راڤەکرنا سایکۆلۆژی، بیۆتیک، هزر و ئیکۆلۆژی”ڤە، دەرگەهێن فرەهـ ل بەر سۆسیۆلۆگیا رەوشەنبیریێ و واتەیان ڤەدکەن. دڤێت ئەم پرسگرێکێن خوە ل ژێر رۆناهیا دیرۆکێ شەکەین، چونکو بێی ئەڤە ئەم نکارین سیاسەتێ، ژ نە سیاسەتێ جودا بکەین، داکو بکارین کێشێن خوە د هوندرێ لابۆرا دیرۆکێ دا ببینین.
دهۆک، 2023.02.28