پرۆسێسا دیالۆگ و ئاشتبوونێپاناڤا مرۆڤێن ملپان و ئەقلمەندە
* ئیرۆ نە بەس چاخێ دیالۆگێ‌یە، بەلکو سەردەمێ دیالۆگا دیالۆگێ‌یە.
* کورد پتر سیناریۆیێن سیاسی، ژ دیالۆگێن ئاشتیێ دکەن!
* مرۆڤێن هشمەند، بیاڤێ دیالۆگێ د گۆتنێن خوە دا دهێلن.
پرۆسێسا دیالۆگێ، بەرچاڤترین تێگەهێ سەردەمیە، دیالۆگ ڤاڤێرترین مژارا فیلۆسۆفێن دارێژتنا وژدان و ئەقلێ ئورۆپا هەڤچەرخ بوون. هەر ڤەکۆلینا فەلسەفا هێگێل، جورەکێ دیالۆگا دگەل ئەزموونا باژارڤانیا ئورۆپایە، لەورا هایدیگەر دبێژیت “ئەم دیالۆگین!” دیالۆگ مەرجەکێ تێهزرکرنا فەلسەفێ‌یە، هزرا فەلسەفێ ژی ب مەرجێن وەرگرتنا جڤاکی دهێتە دامەزراندن و وەرارێ دکەت. جڤاکێن تێهزرکرنا وان گرێدایی کێشێن ڤەکریێن خەلکی نەبن، ناکەڤنە دانوستاندنا د ناڤبەرا وەرارا فەلسەفێ و مەرجێن دیالۆگا کەشێن هزری دا. ئێدی دیالۆگ، وەک گیانێ فەلسەفێ و مێتۆدەکێ تێهزرکرنێ دیار دبیت. هوسا فەلسەفە هزرەکا دیالۆگیە، دیالۆگ ب خوە ژی، رێکا بەرهەمئینان و دارێژتنا ئێپیستیمۆلۆگیە.دیالۆگ مێتۆدەکێ دانوستاندنا لێکگوهەرینا هزر و باوریانە، لێ مەرجێ سەرکەتنا دیالۆگا هزری ب خوە، گرێدایی هەبوونا کەرستێن دانوستاندنێ‌یە. مرۆڤێ هشمەند ژی، ئەوە یێ بیاڤێ دیالۆگێ د بۆچوونێن خوە دا بهێلیت. ئەگەر کەشێ گشتیێ دیالۆگا هزری یا جڤاکی، رێکا هەڤ قەبوولکرنێ خوەش نەکەت، بنواشێ دیالۆگێ خرش دبیت. دیارە جودایە كەسەك مرۆڤی ئازاد بكەت، ژ کەسەکی بەرێ مرۆڤی بدەتە رێكا ئازادیێ، چونکو ئازادی نرخە نەك تێگەهـ. ئەڤاهە گرێدایی مەرجەکێ دی یێ گرینگێ ئازادیا تێهزرکرنێ‌یە، کو ل گۆر هێگێل ژی فەلسەفە گرێدایی پێشکەتنا ئازادیا سیاسیە. ب گەلەمپەری، مەرجێن پێشکەتنا فەلسەفێ گرێدایی هەبوونا دیالۆگا هزریا گشتیا جڤاکی‌نە، کو ئەڤە رێکا مەرجێن ئازادیا تێهزرکرنێ خوەش دکەن. ئازادیا ئەقلی ب دیالۆگێ درست دبیت، “گۆتارا دیمۆکراتیا هەردەم ل بەر گەفان، یەکەم پێدڤی ب هشیاری و مایتێکرنا نۆبەداریا گەلیە و دووهەم پێدڤی ب ئەقلانیەتا، کو فەلسەفە نوونەراتیا وێ دکەت، هەیە(…)، نە تەنێ فەلسەفە و دیمۆکراتیەت، هەڤپارێن یەک ژێدەری‌نە، بەلکو هەبوونا وان، هەبوونەکا هەڤپارە، ب واتەیا هەبوونا یەک ژ وان گرێدایی یا دی‌یە/ هابرماس”.دەما بۆچوونێن گشتی ئەرک و سەربخوەیێ ددورینیت، باوریا خوە ژ دەستددەت، لەورا ئەگەر کەشێ بیاڤێ گشتیێ ئازاد نەبیت، پرۆسێسا دیمۆکراسیێ ژی سەردەست نابیت. ئەڤ یەکە ژی ب پرۆسێسا ئێتیکا دیالۆگێ، کو ل گۆر کەشێ ئازاد، لۆژیک و ئارگومێنتێن مەبەستا دیالۆگێ، بەرچاڤ دبیت. ئەڤ پرۆسێسە ل گۆر هابرماس تەڤ دبنە گۆتارا گەهاندنێ، لێ ئەڤە ژی ب نووژەنکرن و ئەقلکرنا جڤاکی، ل سەر سێکوچکا “دیمۆکراسی، ئازادی و کۆمۆنیکاسیۆنێ” دهێتە ئاڤاکرن. ئها ل ڤی دەمی، ئەڤ پرۆسێسە دکاریت کەشەکێ فرەدەنگ و ئەقل دامەزرینیت. د ڤێ دەڤەرێ دا، پتر دەمێن ناكۆكی و شەران، ژ بنەجهی و سەقامگیری هەبووینە، لەورا كولتور و ئەقلێ شەری، پتر ژ یێ دیالۆگ و هەڤقەبوولكرنێ سەردەستبووینە!بنێرە یەک ژ حەزێن مرۆڤی یێن سەرەکی پرۆسێسا تێگەهشتنێ‌یە، تێگەهشتن ژی ب سایا دیالۆگا د ناڤبەرا کەسان دا، ژ ئارمانجا تێهزرکرنا خوەیاتیێ بۆ یا تەڤایی دهێتە ڤەگوهاستن. پرۆسێسا تێگەهشتنێ بەشەکێ دیرۆکێ‌یە، ئەڤ تێگەهشتنا دیرۆکێ ب خوە ژی دیرۆکی‌یە/ گادامێر. دیارە رستنا دیرۆکێ، ل سەر ئاستێن حەزێن “زانین، گوهەرین و دەسەلاتێ” هاتینە ڤەهاندن. ئێدی کێشا جڤاکیا زیندی، “کێشا تێگەهشتنێ‌یە/ دێلتای”. دیالۆگ ب خوە ژی، بۆ فێربوون و زانینێ‌یە، لێ ئەگەر پرسەک بهێتەکرن، بۆچی مرۆڤ پێکۆلێ دکەت فێر ببیت؟ دیارە فێربوون ب خوە ژی، ئەنجامێ بەرژەڤەندیێ‌یە/ هابرماس.ئەڤ جورێن دیالۆگ و گەنگەشێن د ناڤبەرا مرۆڤان دا، فۆرمەکێ ئاشتیێ د ناڤبەرا “من و یێ دی دا” درست دکەت. وەک ئەنجام ژی، پرۆسێسا “ل هەڤهاتن و باندۆر”ێ سەراست دبیت. ئەڤ جورێن دیالۆگان، دخوازنە ئەقلەکێ گەهێنەر. وەک ئەنجام، ئەڤ پرۆسێسە چارەسەرکرنا تاک و کۆم ژ نەخوەشیێن جڤاکی یێن د نەهشێ وان دا دەبۆ بووین، رزگار دکەت. دیالۆگ ل بەرسڤهاتنا گازی و پرسێن هەمبەرە، چونکو گیانێ دیالۆگێ ل سەر هەبوونا پرسیارێ ئاڤا دبیت. ئێدی د کووراتیا هزر و هشان دا، دیالۆگێن دژوار د ناڤبەرا حەز و شیانێن هەر بوونەوەرەکی دا هەنە.ئەرێ مرۆڤ چەوا دکاریت، پرسگرێکێن جڤاکا خوە ب رێکا دیالۆگا دگەل رێبازێن فەلسەفی ب دەنگەکێ بلند هزر بکەت؟ دیارە دیالۆگ د ولاتێن رۆژهلات دا، ب ئاوایەکێ سروشتی نەروونشتینە. دڤێت ئەم ل میکانیزم و ئالاڤێن تێکهلیێ بگەریێن، داکو بکارین فۆرمێ دیالۆگێ درست بکەین، چونکو مە هند گرینگی نەدایە تێگەهێ دیالۆگێ. لەورا کاودانێن مە، خوە ل بەر “شاشیێن چارەنڤیس” ناگرن. ئەڤ رەوشە دخوازنە پرێن گەهاندنێ، چونکو بێی دیالۆگ پرسگرێک چارەسەر نابن. ئیرۆ نە بەس سەردەمێ دیالۆگێ‌یە، بەلکو سەردەمێ دیالۆگا دیالۆگێ‌یە. ئێدی سەردەمێ ئاشتبوونا دگەل خوە/ دی‌یە و رێکخوەشکرنا پرۆسێسا تۆلێرانسیێ/ لێبۆرینێ‌یە. ل سەر ڤان پاشخانان، پێڤەندیا د ناڤبەرا پارت و پێکهاتێن کوردی ژی دا، ل جهێ ل هەڤهاتنێ، هەژمۆن و خاپاندن ل هەڤکرینە/ ل هەڤدکەن!ل رۆژهلاتا ناڤین بیاڤێ دانوستاندنێن د ناڤبەرا ئۆل و سێکولار دا، رۆژ بۆ رۆژێ لاواز دبیت، چونکو فاکتەرێ ترسێ سەردەستبوویە، لەورا سێکولارێ کورد ل هەمبەر تیرۆرا هزری دنالیت. تا نوکە ژ بەر ترسا ئۆلی، تشتێن هەڤپارێن د ناڤبەرا ئۆلی و فەلسەفێ دا نەهاتینە گەنگەشەکرن. ژ لایەکی مرۆڤێ سێکولار، ب ئاوایەکێ بابەتی سەرەدەری دگەل پرۆسێسا ئۆلی نەکریە و ژ لایێ دی مرۆڤێ باوردار ژی، ژ بەر بیاڤێ مەزنێ تابۆی رێک نەدایە دیالۆگێ.راستە دڤیا ئەقلێن نفشێن نوویێن بەرهەمێن تەکنۆلۆژیایێ پرسێن نوو و جودا هەبان، لێ مخابن ئەڤ یەکە بەرچاڤ نابیت. راستە دڤێت ئەو ژی بهێتە گۆتن، ناسنامە ب واتەیا خوەیا فرەهـ، ئالاڤێ ژێکجودابوونێ‌یە. بنێرە زارادەشت پێغەمبەر و فیلۆسۆف بوویە، لەورا فیلۆسۆف و هزرمەندێن جیهانێ “نیتشە، پێتەر برۆک و…”، گەلەک گرینگی پێدایە، لێ مخابن ژ بەر سەردەستیا ئۆلێ ئیسلامێ، هند رۆناهی ل نک مە نەکەتیە سەر زارادەشت!راستە ل رۆژهلاتا ناڤین باژارڤانیێ دەسپێکر، بەلێ ل ئورۆپا بەردەوامی پێ هاتەدان، چونکو ل رۆژهلاتا ناڤین دیالۆگ نەبوو، بەلێ خەیالەکا مەزن هەبوو، لێ ل یوونان/ ئورۆپا دیالۆگ و لۆژیکێ، ئورۆپی پێشدابرن. دەما ئەرستۆی گۆتی مرۆڤ گیانەوەرەكێ پەیڤدارە/ سیاسیە، ئانکو مرۆڤ گیانەوەرەكە ل جهێ شەری، دیالۆگێ دکەت، چونکو بوونەوەری ژ کۆمەکا مرۆڤان دەربازی باژارێ/ پۆلیس دکەت، دیالۆگە و ب رێکا دیالۆگێ، مرۆڤ ژ گیانەوەران هاتیە جوداکرن. دڤێت ئەم گەلێ کورد ژی، دیالۆگێ دگەل “دیرۆک، کەلەپوور و یێ دی” بکەین، چونکو چارەسەریێن ڤی سەردەمی دیالۆگێ دخوازن. ئیرۆ کورد د ناڤبەرا خوە دا، پتر شانۆگەریێن/ سیناریۆیێن سیاسی، ژ دیالۆگێن سیاسی دکەن! ئەڤە هندە سالە، ئەم دیالۆگا کەرولالان و ب چاڤەکێ کمباخ ل هەڤدوو دنێرین، ئەڤێ تێگەهشتنێ وەکریە، ئەم ل سەر گەوهەرێ جوداهی و گرفتێن خوە نەراوستین. ما گەلۆ نابیت ئێدی هندەک پێداچوونێ ب نێرینێن خوە دا بکەین، چونکو هەر تشت هاتە گوهەرین، تەنێ نێرینا هشمەندیا مە نەبیت؟ نەبەس دووبەرەكی د ناڤبەرا هەردوو پارتان دا هەیە، بەلكو هەڤدوو وەك مەزنترین دژمن دبینن! ئەڤ جورە ئەقل و هشمەندیە، نکارن راستیا فرەرەنگێ هەیی و جوداییا سیاسی وەک دەرگەهێ رەخنە و دیالۆگێ قەبوول بکەن.محسن ئۆسمان