گەنگەشێن هزریل بەر دەراڤێ “نەهشیا سیاسی”
محسن ئوسمان
ل دەسپێکێ، دێ ناڤنیشانی وەک پرسیار کەینە دەرازینکا گەنگەشێ، گەلۆ چەوا ب نەهشیا سیاسی و هزرێن ئەفسانیێن جڤاکی، دێ سازیێن کەڤنار و ڤەمای هێنە نووژەنکرن؟ ب گشتی، ئەم ل دەڤەرەکێ دژین، خوەیی پەرستگەهـ و پارتێن توورەنە، لەورا ژ دەرڤەی ئەقل و سیاسەتەکا توورە، نکارن چ دی بەرهەم بینن! ل سەر ڤی بنواشی، سیاسەت ل نک مە، ب هشمەندیا دوو کەنالان “ئۆل و قەبیلێ” دەسپێکریە و یا بەردەوامە. ئەڤێ یەکێ ژی، “نەهشیا سیاسی”، ل سەر دووتاییا دەروونی و جڤاکی ئافراندیە. لەورا نەبەس كەشێن نە تەندرست، نكارن ئەقلێن سیاسی و دوورهێلی، بەرهەمبینن، بەلکو هێشتا ژی ئەڤ جورە ئەقل و سیاسەتە، ل سەر ڤان پاشخانێن نەگوهەر دهێنە مەشاندن! ژ بەر هندێ، ئەگەرەکێ هلوشیانێن گەلێ مە، گرێدایی سادەییا ڤی ئەقل و سیاسەتێ‌یە.
راستە بهایێن مرۆڤاهیێ ل چاخێن سێکولاریزمێ گەشبوون، بەلێ پا مە نکاریە کار ل سەر رێفۆرم و نووژەنکرنا جڤاکا کوردی بکەین. ئانکو نەبەس بنگەهێ سێکولاریزمێ ــ Secular ل جیهانا مۆدێرن خورتبوویە، بەلکو ئەڤ یەکە خالەکا گرینگا نووژەنکرنا سیاسەتێ ژی بوویە. لەورا دەما ئەم دەرگەهێ پرسان ل هەمبەر سێکولارێ ڤەدکەین، هنگی ئەم ب کووراتی، پرسێ بەر ب نووژەنکرنا سیاسەتێ‌ڤە دبەین. ئێدی مرۆڤ نکاریت، هزر د تێگەهێ هشمەندیا سێکولارا مرۆڤێ کورد دا بکەت، ژ دەرڤەی چوارچووڤێن پرسگرێکێن تیۆری و دیرۆکی، کو گرێدایی چاندنا نووژەنکرنا سیاسەتێ د هشمەندیا مە دانە. ئها ئەڤە وەک تێگەهـ و پرۆسێس، بوونە ئەگەرێن ژ دایکبوونا سێکولاریزمێ و ل داویێ ژی نووژەنکرنا جڤاکی، سیاسی و رەوشەنبیری هاتەکرن. سەرباری تاکو هزرا هەڤولاتیبوونێ ژی، گرێدایی نووژەنیا سیاسی، فەلسەفی و هزری کریە. ل گۆر ئەزموونێن ئورۆپا، ئەڤ پێڤاژۆیە ب دوو گاڤان هاتیەکرن:
گاڤا یەکەم، تا سیاسەت نەهاتیە نووژەنکرن، دەولەتێن نوو نەهاتنە دامەزراندن.
گاڤا دووهەم، پرۆسێسا ئەقلانی بۆ گوهەرین و پێشدابرنا جڤاکی هاتەکرن.
گەلۆ بۆچی مە نکاریە سیاسەتێ نووژەن بکەین، بەلکو هێشتا وەک وی قالبێ مە جاران وەرگرتی، سەرەدەریێ دگەل دکەین؟ تاکو ئەم ل سەر پرسێن جڤاک، شۆرش و رێنیسانسێ نە راوستین، نکارین دەسنیشانا رێگریا نووژەنکرنا سیاسەتا ب هێزا رەق هاتینە رێگریکرن، بکەین. راستە ئیرۆ هەر تشت گرێدایی سیاسەتێ‌یە، بەلێ پا نووژەنکرنا سیاسەتێ ژی بێی ئەقلەکێ ڤەکریێ سیاسی ناهێتەکرن، چونکو ل نک مە “نەهشیا سیاسی”، زالی سەر تەڤ دیمەنێن جڤاکی بووینە. دیارە گوهەرینا ڤان قووناغان، دخوازیتە نووژەنکرنا سیاسەت و ئالاڤێن مە یێن سەرەدەریێ، چونکو تەڤ پرسێن راستی مە دهێن، ژ پرۆژێن مۆدێرنکرنا سیاسەتێ ناهێنە جوداکرن.
ئەگەر سیاسەت ئێپیستیمۆلۆگیا بیت، با دێمۆکراتی سیستەمە، چونکو چەوا دێمۆکراتی بێی نووژەنکرنا سیاسەتێ ناهێتەکرن، وسا ژی هەڤقەبوولکرن ب ئەقلێن کەڤنار ناهێتەکرن. بنگەهێ فەلسەفێ ئێپیستیمۆلۆگیایە، یاکو دبیتە شەنگستێ فەلسەفا سیاسی، لەورا ئێپیستیمۆلۆگیا مەرجەکێ پرۆسێسا فەلسەفا سیاسیە. فەلسەفا سیاسی ژی گرێدایی جڤاکێ‌یە، بەلێ زانستێ سیاسی گرێدایی کاروبارێن دەولەتێ‌یە. ئانکو هەرتم زانستێ سیاسەتێ گرێدایی دوورهێلی‌یە، کو ب “بێدەنگیا سیاسی” دهێتە بناڤکرن. ئێدی تێگەهێ “سیاسەت” ب خوە، دکەڤیتە چوارچووڤێن فەلسەفا سیاسی، کو ب “تیۆرا سیاسی، زانستێ سیاسی و هزرا سیاسی” دهێتە خەملاندن. ئێدی گوهەرینا دوورهێلی، ب سایا فەلسەفا سیاسی دهێتەکرن، چونکو “سۆسیۆلۆگیا ئیرۆ ب خوە ژی، سیاسەتا سوبەهیە”. ب ڤێ ئاخێ، بنواشێ فەلسەفێ ل راستیێ دگەریێت و گیانێ فەلسەفێ ب خوە ژی، فەلسەفا سیاسیە.
ب گەلەمپەری، سەرکەتنا تەڤگەر و شۆرشێن کوردی، نەبووینە ئەگەرا نووکرنا ئەقل و سیاسەتا کوردی، چونکو مرۆڤێ کورد هزر د خوە دا وەک “مرۆڤ، نەتەوە و ولات” نەکریە، بەلکو پتر ب ئالێ دلینێ هاتیە بارکرن. لەورا ئیرۆ مە پێدڤی ب پرۆژەکێ ستراتیژیێ نووکرنا سیاسەتێ‌یە، چونکو ئەڤ ئەقل و سیاسەتا هەیی، بۆ مە گرفت ل سەر گرفتان درست دکەت. ئها هوسا مرۆڤ دکاریت ل سەر ڤێ ئاخێ، ئاست و رێزانیا ئەقل و سیاسەتا مرۆڤێ دەڤەرێ/ کورد، پتر ناس بکەت.
تەڤگەرێن کوردی پتر خوەیی رۆمانسیەتا سیاسی، ژ سیاسیا دوورهێلی ب خوە بووینە، چونکو مە پتر نەهشیا سیاسی، ژ هشمەندیا سیاسی ب خوە هەیە. ئانکو ئەڤ تشتێ ئەم دکەین، دبێژنێ “نەهشیا سیاسی”، نەک سیاسەت ب خوەیە، چونکو د سیاسەتێ دا، تشتەک ژ راستیا دوورهێلی بەرهەمدارتر نینە. ب ڤێ پیڤانێ، پەیدابوونا پرۆسێسا نەتەوەبوونا کوردان، ل سەر “ئینتیگراسیۆنا سیاسی” درست نەبوویە، بەلکو ب پاشخانەکا ئۆلی/ مەسەبی درستبوویە. داکو قووناغێن پشتی هنگی، هەست ب هزر و فەلسەفا نەتەوەی بهێتەکرن. ئها ئەڤی لاشێ سیاسی و حەزا نەتەوەیی، ل نک مرۆڤێ کورد هەژارکریە. ئەڤ یەکە ژی، ب دووری و کووری تەڤلی لاشێ سیاسەتێ بوویە، چونکو دەسەلاتا مە یا سیاسی، ب سایا نەهشیا سیاسی دهێتە ئاراستەکرن. کوردان ب درێژیا خەباتا خوە یا رزگاری، نکاریە تەڤلی سێ واران “فەلسەفا سیاسی، زانستێ جڤاکیێ سیاسی و ئەنترۆپۆلۆگیا سیاسی” ببن. لەورا تەڤ ئەگەرێن ئالۆزیا د ناڤبەرا پارتێن کوردی دا، فاکتەرێن هشمەندیا سیاسی‌نە، کو دووری هەستێن هزری و ستراتیژی‌نە. هەرچەندە پرسگرێکا نەتەوەیی، کێشەکا سیاسیە، بەلێ کوردان هشمەندیا سیاسی نەبوویە/ نینە. لەورا هزرێن نەتەوەیی، ب ئاوایەکێ تەندرست بلاڤ نەبوون، چونکو جڤاک ب هزر و فەلسەفا سیاسی و نەتەوەیی نەهاتیە پەروەردە و ئاراستەکرن. ب ئەنجام، ملەتێن خوەشباور و بێ بەرهەم، ل بەرامبەر “ئەرک و بەرپرسیاریا نەتەوەبوون و دیرۆکێ” دهێنە هنداکرن.
ب گەلەمپەری، کورد د ناڤبەرا دوو تێگەهان “مۆنیزم ــ Monism/ الوحدانیة” و “پلورالیزم ــ Pluralism/ التعددیة” دا هندابووینە. راستە پاشخان و کولتورێ تاکێ کورد تێدا پەروەردەبووی “یەک/ راستی، سەرۆک و…”، ل سەر بنگەهێ “مۆنیزم”ێ بوویە، لێ خوە وەک فۆرمێ “پلورالیزم”ێ نیشا جیهانێ ددەت. ئها کاراکتەرێ مرۆڤێ کورد، ل سەر ڤێ دوئالیزمێ دهێتە پەروەردە و ئاراستەکرن! ئانکو راستە بنگەهێ جڤاکا مە، ل سەر پلورالیزما “ئۆلی، مەسەبی، قەبیلە، ئەشیرەت، نەتەوە و زمان” هاتیە ئاڤاکرن، بەلێ دیسان ئەڤە نەبوویە شەنگستێ مۆنیزما سیاسی و گۆتارا کوردی. ئێدی چاخێ کار ل سەر “ئینتیگراسیۆنا جڤاکی/ سیاسی” نەهێتەکرن، پا هێزێن لەشکری وەک کۆدەتا خوە ب ئەلترناتیڤێ ڤێ ئینتیگراسیۆنێ دیتن. لەورا هەژاریا هشمەندیا پلورالیزما سیاسی، ب فرەدەزگەهێن هێزێن “لەشکری، پۆلیسی، ئاسایش، ئەولەهی و…” هاتنە پرکرن.
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2024.02.12