گەنگەشێن هزریل بەر دەرازینکا ئەقلێن پەیکەربووین!

محسن ئوسمان

ئەرێ بۆچی ئەم نکارین پرسێن ئۆنتۆلۆگی ب ئازرینین، داکو بکارین پەیکەرێن ئەقلێن خوە هلوشینن؟ دیارە دەما ئەقل و هزرە نەهێنە بکارئانین، دێ هێنە دەبۆکرن. هزر د بنواشێ خوە دا، بەرخوەدانا دژی “کەتن و ژ بیرکرنێ‌یە” و ئەقل ب خوە ژی بوونەوەرەکێ دیرۆکیە، بەلێ دەما ئەقل خوە دووبارە دکەت، هنگی ژ واتەیا خوە یا ئەقلی دکەڤیت. ئێدی چاخێ ئەقل/ فەلسەفە دنڤیت، پەیکەر هشیار دبن. لەورا دەما هزر بۆ پەیکەران دهێتە گوهەرین، ئەقل ژ تێهزرکرنێ چک دبیت. تەنێ ئەڤ هزرێن هوسا، دکارن بوونەوەرێن بێ جهـ و ناڤەرۆک بن. سەرباری ل جڤاکێن مە، گۆتارا “ئەقلێ پەیکەری”، جهێ “ئەقلێ ئەقلانی” گرتیە. ئها ل ڤی چاخی، ئەقلێ پەیکەری دهێتە ئاڤاکرن، چونکو دەما ئەقل نەبیتە ئالاڤێ پێشکەتنا مرۆڤاهیێ، ئەقل خوە ب خوە ژ ناڤ دبەت و دبیتە متایەکێ نەئەقلانی. ئەڤ رەوشت و تیتالێن کەڤنەشۆپێن هەیین، بیکۆن ب “پەیکەرێن هزری” بناڤکرن، یێن کو دبنە ئاستەنگێن رێکا پێشکەتنی. ب ڤێ یەکێ، ئەقلێ جڤاکیێ پەیکەربووی، ب پێکۆلێن لاواز و نە دوورهێلی، ناهێتە گوهەرین.
گەلۆ هێزەکا دوورهێلی و ماتریالی هەیە، بکاریت وان هزر و تیتالێن د هشێن گەلێ مە دا پەیکەربووین، هلوشینیت، چونکو مینا دیوارێن پیلای بۆ پاشڤەروویی هاتینە ئاڤاکرن؟ دەما ئەقل ژ ناڤەرۆکا خوە یا ئۆنتۆلۆگی ڤالا دبیت، وی چاخی ئەقل دبیتە ئالاڤەکێ هەروە. ئەڤ جورێ ئەقلێ دەڤەرێ، ب “نەخوەشیا سەردەمی/ ئەقلێ ڤالا” دهێتە بناڤکرن. راستە هزر ژ ڤالاتیێ ناهێت، بەلێ پا ئەگەر هزر د ژینگەهـ و كۆنتێكستێن خوەیێن درست دا نەهێتە بكارئانین، دیسان هزر ڤالا دبیت.
مە نکاری ژ قووناغا تێگەهشتنێ، دەربازی تێگەهشتنا قووناغێ ببین. لەورا ئاخڤتن ل سەر هزرێن نوو، ئانکو هلوشاندنا پەیکەر و کابووسێن مەژینە. ئێدی تاکو ئەم رەهێن ڤێ ڤەمانێ دەسنیشان نەکەین، نکارین ل ئالاڤێن چارەسەرکرنێ ژی بگەریێن. ئها سەردەمێن هوسا، ب “هلوشاندنا واتەیێ/ راستیێ/ بودریار” دهێنە بناڤکرن.
تشتێ ئیرۆ گرینگ، هندەک پەیکەرێن ئەقلی یێن د مەژیێ خەلکی دا بهێنە شکاندن، چونکو خەلکی ژ خوە را شکەفتێن زیندانکرنێ ئاڤاکرینە. لەورا دڤێت مرۆڤ ب چاڤێ گومانێ، ل پیرۆزی و پەیکەربوونا ئەقلێ جڤاکێ بنێریت. ئێدی ئەگەر کریارا رەوشەنگەریێ ب خوە، دەرکەتنا مرۆڤی ژ رەوشا وەسیەت و دێماگۆگیێ بیت، پا رێنیسانس ب کۆکا خوە، شۆرشەکا دژی پەرستنا دوهی و پەیکەرکرنا ئەقلێ مرۆڤیە. ژ بەر هندێ، دڤێت ئەڤ کەسێن د ناڤ باوریێن خوە دا هاتینە نڤستن، بهێنە هشیارکرن، چونکو وان باوریێن گەمارگرتی ژ خوە را کرینە ئارمانجێن پەیکەربووین.
مخابن گەلەک تراژیدیێن مە، د پشت خاپاندن و دیاردادان دا دهێنە ڤەشارتن، ئەڤە ژی ئەنجامێ دیرۆکا هشیاریا مە یا هەژارە. ژ بەر هندێ، ئەو پەیکەرێن پاشڤەروویێن د سەرێ مە دا هاتینە چاند، دڤێت بهێنە شکاندن. بنێرە چەوا فرەنسیس بیکۆن ــ Francis Bacon، هێرشکرینە سەر “پەیکەرێن هزری”، ئەو پەیکەرێن “قەبیلێ، ئەشیرەتێ و ئۆلی”، دەربازی مەژی کرین و بووینە کولتورێ سەرەدەریێ.
گەلۆ مرۆڤ چەوا، بها و مۆرالێ “خوەدان و بەنی” دەسنیشان بکەت؟ مرۆڤ ل گۆر تێگەهشتنا نیتشەی، ل سەر پەرستنا پەیکەرێن “مۆرالی، سیاسی، تیتالی و رەوشتی” دژیت، مینا خوەداڤەندان ئەم ب دەستێ خوە چێدکەین و دپەرێسین. لەورا دیرۆکا ئورۆپا ل سەر هلوشیانا ڤان پەیکەران هاتە ئاڤاکرن، ئەڤە ژی ل سەر بنگەهەکێ سەربۆری هاتەکرن. نیتشە مە ژ ڤان جورە پەیکەران هایدار دکەت، “ئەز وە هایدار دکەم، پەیکەر دێ وە کوژن”. ل سەر ڤێ تێگەهشتنێ، خەلکی پەیکەر پتر، ژ دوورهێلی درستکرینە، بەلێ پا ل ڤێرێ، دڤێت هەڤسەنگیا هێزا دەستی و ئەقلی بهێتە راگرتن، چونکو یەک بێ یا دی نابیت. لەورا نیتشە دژی ماسک و پەیکەرێن کەڤنەشۆپیێ بوو، چونکو “د جیهانێ دا، پەیکەر پتر ژ راستیێ هەنە/ نیتشە”! ئها ل ڤی دەمی، پەیکەرکرنا ئەقل و لۆژیکی دهێتەکرن، لەورا دڤێت ئیرۆ کار ل سەر هلوشاندنا پەیکەرێن ئەقلێ سەردەستێ جڤاکی بهێنەکرن. ب ڤێ یەکێ، دڤێت بوونەوەر بەرسینگێن ژیانێ بگریت، داکو بکاریت ب سەرفرازی بژیت. دیارە مەبەستا نیتشەی، ژ هێزێ نە تەنێ “زەڤلەک”، بەلکو “مەژی/ ئەقلن”، کو مرۆڤ بکاریت خوە پێ ژ خاپاندن و کوولەداریێ رزگار بکەت.
ب ڤێ یەکێ، پەرستنا پەیکەرێن “ئۆلی، مۆرالی، تیتالی و رەوشتی”، گەلان کورە دکەن. لەورا نیتشە ب مێتۆدێ خوەیێ رەخنێ، شۆرشا دژی تەڤ هزرێن دێماگۆگی و پەیکەران هلدێرا. ئێدی تا شۆرشێن هزری نەهێنەکرن، دەمارگیریا کەڤنار ناهێتە خلۆلەکرن، هەروەک مەزنترین فیلۆسۆفێ رەوشەنگەریێ نیتشەی، ب دەستەکی فەلسەفە و ب دەستێ دی، چەکوچێ هلوشاندنا پەیکەر و هزرێن ژەنگی دکر. هەروها ئەگەر ئەم بخوازین ژ ڤان قووناغێن دژوار دەرباز ببین، پێدڤیە ب دربێن مێتۆدێ فۆکوی تەڤ هزرێن ئەفسانی و دۆگما بهێنە هلوشاندن، چونکو فۆکو یێ راستبوو، ب سایا ئارکیۆلۆگیا هلوشاندنێ، دەست ب ئاڤاکرنێ بکەت.
ئەڤ یەکە ژی، ب درستکرنا گرۆپێن رەوشەنبیری‌ و ل داویێ ب رێفۆرم و شۆرشێن هزریە، کو وەک کریارەکا رەوشەنگەری دووبارە ڤەکۆلینا سیستەمێ رەوشەنبیری یێ هەیی بکەت و تێگەهـ و پەیکەرێن ژەنگی بهلوشینیت. ل ڤی چاخی، رەوشەنبیر رێفۆرم و شۆرشەکا گوهەرینێ بەرپا دکەت و پەیکەرێن ژەنگی دهلوشینیت. ب ڤێ واتەیێ، شۆرشا رەوشەنگەری دبیتە کریارەکا جڤاکی و هزریا ل سەر ئەقلی دهێتە دامەزراندن، یاکو ژ دەربازبوونا رابردوی و هلوشاندنا پەیکەرێن مەژی، ژ سەردەستیا رەوشەنبیریا هەیی رزگار ببیت.

محسن ئۆسمان
بەرلین، 2024.01.30