گەنگەشێن هزریل بەر دوئالیزمان “رەوشەنگەری و شۆرشێ”
محسن ئوسمان
گەلۆ گەلێن پێشکەتی، جارا یەکێ دەست ب رەوشەنگەریێ یان شۆرشێ کریە؟ ئەرێ هزرا رەوشەنگەریێ، شۆرشا فرەنسی درستکریە یان ژی بەروڤاژی؟ شۆرش ژ دەرئەنجامێن گوهەرینێن ئابۆری، تەڤگەرێن هزری و گەشکرنا رەوشەنگەریێ درست دبن. خەلکێ رەوشەنگەر، بنگەهێ هزریێ شۆرشا فرەنسی دانا، شۆرشا فرەنسی ب خوە ژی، رەوشەنگەری گوهەری فۆرمەکێ سیاسی و قانوونی. تەڤگەرا رەوشەنگەری و شۆرشا فرەنسی، هەردوو دەرئەنجامێ بزاڤا دیرۆکێ ب درێژی و فرەهی‌نە. ب ڤێ تێگەهشتنێ، تێکهلیەکا موکم د ناڤبەرا تەڤگەرا رەوشەنگەری و شۆرشا فرەنسی دا هەبوو. لەورا “مورنیە، تین و تۆکڤیل” دبێژن، ئەگەر شۆرشا هزری/ تەڤگەرا رەوشەنگەری ل فرەنسا نەبا، شۆرشا فرەنسی درست نەدبوو، چونکو رەوشەنگەریا هزری “ڤۆلتێر، رۆسو و دیدرۆ”، بەری گوهەرینێن سیاسی هاتەکرن، ئها ئەڤێ رێکا پێشداچوونان خوەشکر.
ل ڤێ شۆرشێ، درووشمێ “چ دێمۆکراتی بۆ دژمنێن دێمۆکراتیێ نینن!” ئها ل ڤی چاخی هلدێرانا هەڤولاتیبوون و مافێ مرۆڤ/ 1789، ب تێکستێ “مرۆڤ ئازاد ژ دایک دبیت و د تەڤ مافان دا وەکهەڤە” هاتەکرن. لەورا ل ئورۆپا ل دەسپێکێ تەڤگەرا رەوشەنگەری ل سەر کۆمەکا تێگەهان “ئەقل، ئازادی، وەکهەڤی، هەڤولاتیبوون و مافێ مرۆڤ” درستبوو. فرەنسیان پرنسیپێن شۆرشا خوە، ژ رێفۆرم و شۆرشێن ئۆرۆپا، وەک ڤۆلکانێن ئەزموون و زانستان هشمەندیا خەلکی گوهەری.
گەلۆ مە ئیرۆ پێدڤی ب شۆرشێ یان رەوشەنگەریێ‌یە؟ هەردەما پرسیار ژ کانت “رەوشەنگەری چیە/ 1784؟” هاتیەکرن، تا ئیرۆ ژی، هزرمەند و فیلۆسۆفێن رۆژئاڤا ل بەرسڤا ڤێ پرسێ دگەرن، بەلێ پا ل دەسپێکا سەدێ بیستێ و تا نوکە، رەوشەنبیر و هزرمەندێن کورد نە پرسینە: “گەلۆ شۆرش چیە؟” ل رۆژهلاتا ناڤین ب گشتی و کوردستانێ ب تایبەتی، رەوشا جڤاکی، ئابۆری و سیاسی نەگەهشتبوو ئاستێ شۆرشێ، کو ب “رەوشا شۆرشێ/ لێنین” دهاتە. بنێرە تەنێ ل ئەلمانیا هزرا شۆرشێ هەبوو، بەلێ ل فرەنسا هزر و کارێ شۆرشێ هەردوو هەبوون، لەورا شۆرشا فرەنسی/ 1789 درستبوو. ب ڤێ پیڤانێ، ل رۆژهلاتا ناڤین/ کوردستانێ، هەردووک ژی “هزر و کارێ شۆرشێ” نەبوون. دیارە چ شۆرش بێی پلان و نێرینێن رۆهن و ئاشکرا، نکارن بگەهنە ئارمانجێن خوە. ئێدی مەرجێن شۆرشێ، د تەڤگەرێن کوردی دا سەرهەڤ نەببوون یان بێژین، ئەم ل سەر مەرجێن راستێن سەرکەتنا نەتەوەیی و شۆرشێ نە راوستیاین. سەرباری، ئەو تەڤگەر و شۆرشێن، بەری ژینگەها هزری و رەوشەنگەری ژێرا بهێتە خوەشکرن، سەرناگرن. ب ڤی ئاوایی، پاشخانێن وەرارا دیرۆکێ، هاریکارا سەرهلدانا تەڤگەرێن نەتەوەییا کوردی نەبوون، چونکو مەرجێن جڤاکی و ئابۆریێن تەڤگەرێن کوردی بەرهەڤ نەببوون.
ب ڤان ئاوایی، تەڤگەرێن کوردی نەگەهشتنە ئاستێ شۆرشێ، چونکو تەڤگەرێن کوردی ل چاخەکێ نە گونجاڤ و بکێرهاتی هاتنەکرن. مینا کۆمونا پاریس/ 1871، کارکەرێن فرەنسی ل رەوشەکا لاوازا “ئابۆری، سیاسی و ئیدیۆلۆگی”، دەست ب سەرهلدانێ کرن. لەورا ئەنگلس گۆتی، سەرهلدانا کۆمونا پاریس، بەری دەمێ خوە هاتەکرن، ژ بەر هندێ شکەست. هەروها لێنین ژی دبێژیت: چ شۆرش ل ولاتەکی درست نابن، ئەگەر کاودانێن شۆرشێ تێدا بەرهەڤ نەبن. تەڤگەر/ شۆرشێن دەڤەرێ، هەژاریا رێزانیێن سەرەکیێن شۆرشێ هەبوون. ژ بەر هندێ، نکارین هزر و فەلسەفا شۆرشێ، ڤەگوهێزنە پرۆژێن گوهەرینا تاک/ جڤاکی. ب ڤێ تێگەهشتنێ، چ تەڤگەرێن رۆژهلاتا ناڤین، کار ل سەر گوهەرینا تاک و جڤاکی نەکریە.
ب ڤێ پاشخانێ، ئەگەر بنگەهێ شۆرشان هزر و ئەقل بیت، پا مرۆڤ چەوا دکاریت تەڤگەرێن کوردی، ب ڤێ ترازیێ بکێشیت؟ شۆرش د ژیانێ دا ناهێنەکرن، ئەگەر د ئەقلی و جڤاکی ب خوە دا نەهێنەکرن. لەورا ئەڤێن خەونان ب شۆرش و تێگەهێن مەزن ڤە دبینن، نکارن ژ رەهوانبێژی و دەنگڤەدانا ل پرا بێواتەبوونێ، دەرباز بن. دیارە شۆرشێن سیاسی بێی ناڤەرۆکێن هزری چ واتە و ئەنجام نابن، چونکو گوهەرینێن سیاسی سەرناگرن، ئەگەر گوهەرینێن هزری نەهێنەکرن. ب گەلەمپەری، تەڤ پرۆژێن “سیاسی و رەوشەنبیر”ێن کوردان، بێی ناڤەرۆکێن دوورهێلی و هزری بووینە. ئێدی “ژیانا ژ تێهزرکرنێ ڤالا بیت، ژیانەکا نە هەژی مرۆڤیە/ سۆکرات”. تەڤگەرێن کوردی، ل ئاستێ هزر و فەلسەفا نەتەوەبوون و شۆرشێ نەبوون، بەلێ دیسان ئەڤ تەڤگەرە بوونە دینەمۆیا دیرۆکا مە یا سەد سالێن بۆری. ئێدی ئالیسەنگیا هزرێن مە یێن بێ کریار، وەک کریارێن مە یێن بێ هزرن. ب ڤێ یەکێ، ئەم نکارین د هێلا سیاسی دا ب سەرکەڤین، ئەگەر وەک هزر ب سەرنەکەڤین. ئێدی دڤێت تۆڤێن شۆرشێ، د چاخ و جهێن خوە دا بهێنە چاندن، داکو کەدێن شۆرشێ بەرهەمی بدەن. ب ڤێ واتەیێ، تاکو ئەم دەرفەتێ نەدەینە ئەقل و رەوشەنگەریێ، ناکەڤینە بەر دەسەلاتا زانست و هزرێ. لەورا تەڤ کەلەم و ئارێشێن راستی دەڤەرێ دهێن، ژ ئەنجامێن سەرنەکەتنا پرۆژێ مۆدێرنێتی، ئەقلانی و رەوشەنگەری دهێن. دبیت ل ئالێ مە ژی رەوشەنگەری ل سەر ئاستێ تاک درست ببیت، بەلێ پا ل سەر ئاستێ کۆم/ دیاردە هێشتا درست نەبوویە.
گەلۆ ما هنگی هشمەندیا کوردان گەهشتبوو ئاستێ شۆرشێ؟ داکو بزانین، کانێ هزرێن نەتەوەیی و فەلسەفا شۆرشێ تەڤلی تاک و تەڤگەرێن کوردی ببوون؟ د تەڤگەرێن نەتەوەبوونا جیهانا مۆدێرن دا، تێگەهێن دی “ئازادی، شۆرش، ئێتنیک، نەتەوە، ولات و وەکهەڤی” تەڤلی تەڤگەران دبوون، بەلێ د شۆپا تەڤگەرێن کوردی دا، مرۆڤ چ تێگەهێن هوسا نابینیت. هەروها تەڤگەر و شۆرشێن نەتەوەبوونێ ل ولاتێن پێشکەتی، ب کۆمەکا رێفۆرم و شۆرشێن دی “سێکولار، رەوشەنگەری، تاکەکەسی، مۆدێرنیزم و ئەقلانی”، وەک ژینگەهـ دەسپێکر، بەلێ ل ئالێ مە تەنێ تەڤگەرا نەتەوەیی وەک چەکداری هاتەکرن. لەورا هەرتم مە کەنالێن هێزێ، بەریا شرۆڤەکرنێن هزری و رەوشەنگەری داناینە. ئانکو چ جاران ل رۆژهلاتا ناڤین، تەڤگەرێن هزر و رەوشەنگەری، بەرا یێن چەکدار/ سیاسی درست نەبووینە. ئێدی ژ دەرڤەی بزاڤێن نەتەوەیی، کوردان چ تەڤگەر و شۆرشێن دی “جڤاکی، ئابۆری، سیاسی، رەوشەنگەری و ئەقلانی”، ناسنەکرینە. سەرباری، هند گرینگی ب پرۆسێسا رەوشەنبیری و هزری نەهاتەدان، بەلکو ژ دەسپێکا سەدێ بیستێ و تا ئیرۆ، مە پتر گرینگی ب پرسێن چەکداری/ تەڤگەرێ دا، بەلێ مە هند گرینگی ب پرسێن هزری و رەوشەنگەری نەدایە. بنێرە تەڤگەر و شۆرشێن جیهانێ، ل سەر بنگەهێ رێنیسانسا رەوشەنگەری دەربازی پرۆژێن سیاسی بوون، بەلێ گەلێ کورد ژ دەرڤەی تەڤگەرێن چەکی، پێکۆلا چ رێفۆرم و شۆرشێن دی نەکربوو. هەروها سەرهلدانا رەوشەنگەریێ، ب هەردوو تایێن خوەیێن سیاسی/ فرەنسی و هزری ــ ئیدیۆلۆگی/ ئەلمانی‌ڤە و پەیدابوونا تەڤگەرێن نەتەوەیی و شۆرشێن جڤاکی” بووینە. ب ڤان نێرین و پیڤانان، تەڤگەرێن کوردی گەلەک ژ پرۆسێسا شۆرشێ دووربووینە.
ب ڤێ تێگەهشتنێ، پەیدابوونا پارت و تەڤگەرێن نەتەوەیی، ل سەر بنواشەکێ رەوشەنگەری، سێکولاری و رێنیسانسان درست دبن، داکو ژینگەها رزگارکرنا ئەقل و هزرێ بەربار ببیت. ئها ب ڤی ئاوایی، پارت و تەڤگەرێن نەتەوەیی، هزرێن کەڤنارێن هەیی، ژ هولێ را دکەن و دەرگەهێ ئەقل و دیالۆگێ ژی دهێتە ڤەکرن. هەروها دەما ئەرەبان کار ل سەر پرۆژێ رێنیسانسێ کری، وەک ئورۆپیان پێداگیری ل سەر رەوشەنگەری و ئیدیۆلۆگیا لیبرالی نەکر، بەلکو خوە ب شۆرشا ئەرەبی و ئیدیۆلۆگیا ناسیۆنالیستی گەرمکر. راستە ئەڤ هزرە، دبنە نێرین و دووربینیا ژیان، سیاسەت و ئابۆریا هەر جڤاکەکێ، بەلێ پا بەری سەرهلدانا تەڤگەرێن نەتەوەیێن کوردی، چ تەڤگەرێن رەوشەنگەری، سێکولاری و رێنیسانسی درست نەبوون، دا هنگی کوردان پرۆژێن خوەیێن سیاسی، مەدەنی و شۆرشێ ژی هەبن. ب ڤێ یەکێ، جارێ هێشتا ل نک مە رێفۆرم و شۆرش درست نەبووینە، داکو ئەم ل سەر هەڤکێشا “کانێ گەلۆ مە کوردان، بەری شۆرش یان رەوشەنگەری کریە، باخڤین؟
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2024.02.02