کولتورێ ستوخواری و گوهداریێ
تاک و جڤاکەک بێنرخ درست دکەت
محسن ئوسمان
راستە دەما مرۆڤ دپەیڤیت، دڤێت گوهدێر ژی بیت، چونکو دەنگدێری دخوازیتە گوهدێریێ ژی، بەلێ پا پرۆسێسا مرۆڤێ گوهدار، مرۆڤێ پەیڤدار و هزرکەر بەردەست دکەت، لێ بەلێ پرسیار ئەوە، دێ کەنگی پرۆسێسا “ئەزێ گوهدار”، ل نک مە هێتە گوهەرین بۆ “ئەزێ پەیڤدار”؟ د جڤاکێن کەڤنار دا، گوهداری بنگەهێ رەوشتێ مرۆڤی بوو، کو تاک د ناڤ کۆمێ دا دهێتە بوهژین، مخابن هێشتا ئەڤ هشمەندیە یا بەردەوامە. ئەڤ کولتورە ل سەر رەوشتی رادبیت، دیارە رەوشت ژی ب کۆمێ‌ڤە دهێتە گرێدان و پاراستن، چونکو رەوشت ژ بەر یێ دی/ دەرانی، لێ وژدان/ هوندری هند رۆلێ خوە نابینیت.
مرۆڤ ل ڤان کولتوران، ل سەر هشمەندیا “رەوشتێن گوهداری”ێ پەروەردە دبیت، لەورا ئەو کاراکتەرێن ل سەر ڤی کولتوری ئاڤا دبن، کاراکتەرێن خرش و خاڤن. ئێدی ل ژێر ستەمکاریا مانتالیتێتا کەڤنار، “ئەزێ تاک”، بوومە قوربانێ “ئەزێ کۆم”، ئەڤێ یەکێ بەرپرسیاریا تاکی، کرە ستویێ بەرپرسیاریا کۆمێ. ئها ل ڤی دەمی، ئەزێ تاک یان دڤێت دەست ژ مافێن خوە بەردەم یان ژی دێ کەڤمە بەر هێرشێن ستەمکاریا کۆمێ. ئێدی مرۆڤێن کەڤنار، خوە دگەل کۆمێ وەک جەلەبەکی دبینیت.
راستە مرۆڤ ب رێکا سیاسەتێ ژ بازنێن کەسی، دەربازی کەشێ گشتیێ کۆمێ/ تەڤایی دبیت، بەلێ پا د جڤاکێن دەمارگیر دا، تاک دبوهژیتە ناڤ کۆمێ. لەورا رێکا پەیدابوونا تاکێ سیاسی، ل نک مە خوەش نابیت. ژ بەر هندێ ژی، ل جهێ رەوشەنبیریا سیاسی ل ڤێ دەڤەرێ بهێتەکرن، رەوشەنبیریا ستوخواری/ پاشبەندی و ڤەدەریێ بلاڤ دبیت، کو ب ستەمکاریا رەوشەنبیریا جڤاکێن پاتریارکی دهێتە بناڤکرن. ئها هوسا ڤێ ئەکتیڤبوونا جڤاکیا د ناڤبەرا “خوەیاتیا تاک” و “خوەیاتیا کۆم” دا، جورەکێ چەڤەنگیێ وەرگرتیە. د ڤی واری دا هێگێل دبێژیت، ژ ئەگەرێن هلوشیانا ئیمپراتۆرێن بەرێ، گیانێ ئۆبیێکت/ بابەتی دبوهژی ناڤ گیانێ سۆبیێکت/ خوەیێتی. ب ڤی ئاوایی ئەڤ خەلکە، خوەیاتیا خوە ب سایا باب/ سەرۆکی دبینیت.
دەولەتێن ئیسلامی، پتر ژ یێن سێکولار/ سڤیل دوورهێلی بووینە، چونکو بەرمایێن وەرارا سروشتیا ئیمپراتۆریا سولتانیا ستەمکارا ل سەر فۆرمێ “زۆرداری و گوهداری”ێ دچوون. راستە ژی جڤاکا سڤیل، ئانکو جڤاکا باژاران، بەلێ پا ئەم وەک جڤاکا گوندی و قەبیلێ، هێشتا ل سەر دوئالیزما “ترس و گوهداریێ” دنالین. ئەڤ پێڤەندیا رەوشەنبیریا ستوخواریێ، گوهداریەکا کورە درست دکەت. ل ڤی چاخی، مرۆڤ دەست ژ مافێ خوە بەرددەت و گوهداری وان قانوون و رێزانیا دبیت، یێن مرۆڤ ب ناڤێ خوەدێ، سولتان و سەرۆکان، دنڤیسیت و خوە پێ دۆرپێچ دکەت!
دیارە ئۆل و تیتال ژی، خەلکی وەک کوولە ئاراستە دکەن، چونکو کولتورێ گوهداری/ ستوخواریێ، ب خوە ستەمکاران سەردەست دکەت. ئێدی پیرۆزکرنا سولتان/ رێبەر و سەرۆکان و ستوخواری/ ملکەچیا هەڤولاتیان، کرنە مۆدێلا دەڤەرێ. دیارە هێشتا تەڤنێ ڤان جورە جڤاکان، ل سەر هشمەندیا قەبیلێ “گوهداری، جوامێری و…” هاتیە رستن. ئانکو پیرۆزی/ بلندکرن و دەهمەن/ نزمکرن، ژ بۆ فۆرمێن دەسەلاتان. گەلێن ڤان دەڤەران ب کولتورێ “گوهداری و ترسێ” هاتینە تەپەسەرکرن، کو دیارە ئەڤ کەنالە ژی، ب واتەیا گوهداریێ “عليك السمع و الطاعة و…” دهێت. ئها ڤان تێگەهشتن و تیتالان، رەوشەنبیریا ستوخواری و ملکەچی پەیداکرینە.
هەرچەندە دیرۆکێ گەلەک ب زەلالی خویاکریە، کو ب ترسێ پەروەردە و گوهداری ناهێتەکرن، بەلێ دیسان رێبەرێن ستەمکار، تەنێ زمانێ ترس و گەفان ناس دکەن. لەورا کوردان ژ مێژە گۆتیە: (“ئاڤا خورتان یا سەرئەڤرازە!”، “ئەو دەستێ تو نکاری ببری، ماچی بکە”، “ئەو جوکا ئاڤ لێ چووی، دێ هەر لێ چیت”، “چ بەلگ ژ دارێ بێی ئانەهیا خوەدێ ناکەڤن” و…). هەروها ژ بۆ پارڤەکرنا داهاتی ژی: (“رزق د دەستێ خوەدێ دایە”، “کانێ خوەدێ چ بۆ مرۆڤی نڤیسی‌یە، دێ ئەو بیت” و…). ئێدی گەلێن دەڤەرێ، د ناڤبەرا “تویێ ستەمکار” و “ئەزێ نەزان و ترسنۆک” دا مەلسینە. ئها هوسا ترسا ژ تۆندوتیژیێ ب خوە ژی، جورەکێ تۆندوتیژیا بەری تۆندوتیژیێ درست دکەت. لەورا دەسەلات و ترس، تۆندوتیژیێ درست دکەن.
ئەرێ ئەڤ جورە مرۆڤە/ ملەتە، چ ژ جەلەبەکی دهێنە جوداکرن؟! ب راستی، خرۆسکێ جەلەبیێ، ئەم کوژتینە، چونکو تاکو تێگەهشتنا مە بۆ تەڤگەرێن كوردی و ژیانێ ژی، پتر ئەقلێ ژێیاتیا جەلەبی، ژ تاكێ هزردار و بریاردەر بوویە. ئها ئەڤ پاشخان و بنگەهە، جڤاکان وەک جەلەبێن بێ هزر و ئارمانج، بەرهەڤ و ئاراستە دکەن. لەورا دەسەلاتێن رۆژهلاتا ناڤین، ناخوازن تاکێن ئۆتۆنۆم درست ببن، بەلکو وان تاکێن پاشبەند دڤێن، کو مینا جەلەبێ پەزی ل گۆر دارێ بەرژەڤەندیا وان بزڤرن. ب ڤێ یەکێ، د جڤاکێن جوتیاری دا، هەر کەس چاڤ ل یێ دی دکەت و ل داویێ مینا جەلەبەکێ پەزی لێ دهێن، چونکو گەلێن جوتیاری/ کورد ژی، ژ دەرڤەی چاڤلێکرنێ، شیانێن ئافراندنێ نینن. سەرباری کاربدەستێن مە ژی، هەموو رێک بکارئانین، تاکو ئەڤ گەلە گەهاندیە تۆنێلەکا دەرگرتی. ڤێ رەوشێ، هەژاری و ئارێشێن جڤاکی سەرهەڤکرینە. لەورا ئەڤ کاراکتەرە ل هەموو دەرفەت و ئاستان، نکاریت تەندرست هزر و رەفتاران بکەت.
ب ئەنجام، راستە هەرتم گەلێن خوەشباور، گوهداریا دەنگێ “خرۆسک و گیانی”، ل جهێ دەنگێ “ئەقل و لۆژیک”ی دکەن. لەورا تاکو کاراکتەرێن ڤێ دەڤەرێ ژ ئەقلێ گوهداری، دەربازی گوهداریا ئەقلی نەبن، نکارن ببنە مرۆڤێن ئۆتۆنۆم. ئێدی دڤێت ژ قووناغا ملپانی و گوهداریێ، دەربازی قووناغا ئاڤاکرنا بهایێن دەسپێشخەری، هەڤولاتیبوون و مۆرالا لێبۆرینێ ببین. داکو بکارین ژ ئاست و قووناغا “ملپان و گوهدار”ی، دەربازی بهایێ هەڤولاتیبوونێ ببین. لەورا ب هەڤپار دبێژین: “کێمن ئەو ئەلەمێنتێن بکارن هەردەم هەمبێزا هیڤی و گەشبینیێ بکەن، چ تشتەک نکاریت ب درێژی ل هەمبەر ئەقل و سەربۆران براوستیت، چونکو هەر دڤێت ل داویێ دەنگێ ئەقلی بهێتە گوهداریکرن/ فروید”.