پەیمانا سیڤەر پشتی سەد سالا
بەشێ یەکەمین
بێکەس بەرواری
د.بورهان یاسین کو ئێک ژ لێکولینەر ونڤێسکارێن دیروکێ یێ سەردەمیانەیە، چەندین لێکولین ونڤێسین وپروژەیێن جودا یێت هەین ودبیاڤێن جودا جودا دا، ئێک ژبەرهەمێن وی یێن گەلەک گرنگ وئێک ژبەرهەمێن هەرە دوماهیکێ پەڕتوکا پەیمانا سیڤەر پشتی سەد ساڵا ( پەیمانی سیڤەر، سەد سال دواتر ).
لەوما من بپێتڤی زانی ئەز کورتە خاندنەکێ ژبو ڤێ پەڕتوکێ بکەم ونیڤشک وخاڵێن هەرە گرنگ یێن ڤێ ڤەوکولینێ بێخمە بەر دەستێ خوێندەڤانێن کورد ب گشتی وخوێندەڤانێن زاراڤەیێ بەهدینی بتایبەتی، چنکو پەڕتوک ب خو یا بزاراڤەیێ سورانی هاتی یە نڤێسین و بەڵاڤ کرن.
وەک لێکولینەری دایە دیارکرن، دەما هەر مروڤەکێ کورد هزرا خو دڤەکولینەکێ دا بکەت سەبارەت بپەیمانا سیڤەر، پێتڤی یە چەند خاڵێن سەرەکی لبەر چاڤ بگریت دڤەکولینێ دا وەکی:
١- پەیمانا سیڤەر وەکی ئێکەمین بەرجەستەکرنا پڕۆژەیێ سەربەخۆییا کوردستانێ.
٢- جەنەڕاڵ شەریف پاشا، هەڵگرێ پەیامێ کوردان بۆ کۆنفرانسا سیڤەر.
٣- خەون وداخوازیێن کوردان.
د.بورهان یاسین ئەڤ سێ خاڵە یێت کرینە بنگەهەک ژ بو دەستپێکرن ولدیوڤچون وڤەکولینا خو سەبارەت بپەیمانا سیڤەر وهەر وەسا هزرا سەربەخوییێ دناڤ کوردان دا. ئەڤ پەڕتوکە ١٢٣ لاپەڕەیە ژفورمێ بچویک یێ کاغەزێ پێک دهێت. پەڕتوک بگشتی ژ ١٠ بەشا پێک دهێت.
پێشگوتن ودەستپێکا پەڕتوکێ :
لدەستپێکێ ناڤەڕۆکا پەڕتوکێ کو دەستپێکەکا بەری پێش گوتنێ یە و پاشی پێشگوتن ٢٣ لاپەڕێن دەسپێکێ پێک دئینین، پاشی ژینگەها دیروکی یا پەیامانا سیڤەر و ڕویدانێن وی سەردەمێ کۆنفرانسا سیڤەر لێ هاتی یە بەستن. ڕێککەفتنێن ئاشتیێ پشتی شەڕێ جیهانی یێ ئێکی بەشەکە دینە ژ لێکولینێ، پاشی ڤەکولەر بکویراتی دچیتە دناڤ پەیمانا سیڤەردا وبتایبەت ئەو بەندێن گرێدایی دوزا کوردا، ئەگەر جێبەجێ کرنا ڤێ پەیمانێ ببا کردار، دا کارتێکرنا وێ ل سەر کوردان و ئاخ و دیروکا کوردا چ بیت؟ ل دوماهیکێ ڤەکولەر هندەک بابەت و دەرئەنجاما دئێخیتە بەر گفتوگوکرنێ دا ژبو گەهشتن بهندەک ئەنجامێن ڤەکولینێ وکومەک دوکومێنت و هەڤپێچ یێت ل دوماهیکا پەڕتوکێ یێت بڕێزکرین و وەک بەڵگەیێن ڤەکولینێ وژێدەرێن دیروکی.
د. بورھان دەستپێکا پەڕتوکا خودا ئاماژە بوێ چەندێ دکەت کە ڕۆژا ١٠/٨/٢٠٢٠ کە دبیتە ساڵڕۆژا دەربازبونا ١٠٠ ساڵان بسەر پەیمانا سیڤەردا و د دەتە دیار کرن کە وی دوێ ڕۆژێ دا گوتارەک ل فەیسبووک و گوتارەک ژی د ماڵپەڕا خو یا کەسی دا بەڵاڤکری یە وھەر ئەو گوتار یا کری یە دەرازینکەک ژبو دەستپێکرن و چونا دناڤ بابەتێ ڤێ ڤەکولینا دیروکی دا.
ل دەستپێکا ڤەکولینێ ڤەکولەر بوچونا خو لسەر دەربازبونا سەدساڵی یا ڤێ پەیمانێ دەردبڕیت وئاماژە ب بۆچوونێت خو دسەدساڵی یا وێ یادێ دکەت.
نڤێسەری پێشبینی یا وێ چەندێ دکر کو هێزێن سیاسی و کومەڵگەها ئەکادیمی و ڕێکخراوێن مەدەنی وبتایبەت ناڤەندێن خو بنەتەویی وسەربەخو خواز دزانن دسەدساڵی یا پەیمانا سیڤەردا ئانکۆ ٢٠٢٠ ێ دا ،دێ ڤێ یادێ ساخکەنەڤە و دێ ۆرک شۆپ وکۆنفرانس و سمینار و دیبەیتا دڤێ ساڵڕۆژێ دا ئەنجام دەن وگەلەک بگرنگی سەرەدەریێ لگەل ڤێ ڕۆژا هندا گرنگ و دیروکی کەن، لێ دهەمان دەمدا نڤێسەر ئۆمێد شکەستی دبیت دەما کو دبینیت کە چ گرنگیەکا وەسا بڤێ ڕۆژێ نەهاتی یە دان و وەک ڕۆژەکا گەلەک سادە ونورمال دەربازبوویی. ڤەکولەری بتایبەتی ناڤێ مەسعود بارزانی و پارتی دیموکراتی کوردستان ژی ئینایە کو وان دڤان ساڵێن دوماهیێ دا گەلەک بەحسێ سەربەخویی یا کوردستانێ دکر و ڕەخنێ لبێ دەنگی یا وان دگریت کە نە پتنێ بجهێ پرسیارێ بناڤ دکەت، بەلکۆ جهێ سەرسۆڕمان وحێبەتی بونێ یە.
ڤەکولەر پەیمانا سیڤەر وەک ئێکەمین و دوماهیک جارە تا نوکە کو لسەر ئاستێ نێڤدەولەتی دانپێدانانەک بسەربەخۆیی یا کوردستانێ هاتبیتە دان ونەخشێ دەولەتا کوردستانێ کەفتبیتە سەر نەخشەیێ جیهانێ.
د. بورهان ڤێ پەیمانێ هەم بگرنگ دبینیت وهەمژی ئاماژە بڕاستی یەکا دیروکی ددەت کو شکەستنا بوێ پەیمانێ هاتی ئینان و وەکی سەرکەفتنەک دەم کورت ئەنجام شکەستی بناڤ دکەت.
جهێ تێڕمانین و بایەخپێدانێ یە کە ڤەکولەر شکەستنا ڤێ پەیمانێ پتنێ وەک شکەستنەک بناڤ ناکەت، بەلکۆ ئەو دویرترژی دچیت وشکەستنا ڤێ پەیمانا وەکی ئێک ژ ئەگەرێن سەرەکی دبینیت ژبو پاشکەشەکرنەکا جیدی یا هزر وبیرێن سەربەخو خوازی یا کوردستانێ.
نڤێسەر سەرهەڵدانا بزاڤا ناسیونالیستی یا تورکێن کەمالیست بئێک ژ ئەگەرێن سەرەکی یێن شکەستنا ڤێ پەیمانێ دیاردکەت. هەروەسا ددەتە دیارکرن کو ب درێژاهی یا ڤان سەد ساڵێن دەربازبویی دا هەر ئەو ڕەوتێ ناسیونالیستی بڕەنگەگێ سەرسەخت و دژوار دژی کوردان و هەبونا وان ڕاوەستایە.
پشتی دەربازبونا چەند ساڵان بسەر ڤێ پەیمانێ دا وبدیارکری دساڵا ١٩٣٠یاندا بابەتێ دژایەتی کرنا کوردا بو کارەکێ فەرمی و دامەزراوەیی: بو بەشەک ژ دەستورا تورکیا و ئەو بیروکەیا دژایەتیکرنا ناسیونالیستی ژ هزرەک بو یاسایەک بنگەهین دناڤ دەستورێ تورکی دا. وەک نڤێسەر دبێژیت ناسیونالیزما تورکی ژ دەقەکێ ئایدیۆلۆژی بو دەقەکێ دەستوری وگرنگی پێ هاتە دان و بو بەشەک دبیاڤێ پەروەردێ دا.
پشتی ڤان گوڕانکاری دەولەتا تورک پتنێ دوو ڕێک لبەرسینگێ کوردان دا هێلان: یان حەلهان دناڤ تورکاندا یانژی بجێهێشتنا وەڵاتی ژبو تورکان!
هەر ژوی سەردەمی تاکو ئەڤرۆ ڕژێمێن تورکی ب سیاسەتا ئاگر وئاسنی دژی کوردان ڕاوەستاینە. باشترین بەڵگەژی ئەوە کە ڕژێما تورکیا بتوندترین ڕەنگ ل باشور وڕۆژئاڤا، دژی کوردان، دشەڕەک بەردەوام دایە. ڤەکولەر دبێژیت ئەڤێ هزرا ناسیونالیستی دڤێت بێژیتە مە کو پشتی دەربازبونا سەدساڵان دسەر ڤێ پەیمانێ دا هێشتا وان دوماهیک بدژایەتیکرنا کوردان نە ئینایە.
سەد ساڵان بەری نوکە، ئامەدەبونا کوردان دناڤ کومبونێن کە پەیمانا سیڤەر تێدا هاتی یە گرێدان دەربڕا وێ هزرا جیهانی بو کە نەتەوە وگەلێن بێ دەولەت نەشێن بەرگریێ ژخو بکەن وجهەکێ شایستە ژی لسەر نەخشەیێ جیهانێ و دناڤ دام ودەزگەهێن جیهانی دا مسۆگەر بکەن، بەلکۆ زێدەتر ژوێ ئەو گەل و نەتەوێت بێ دەولەت هەردەم ڕوبڕوی مەترسیا ژ ناڤچونێ دبن.
مخابن تاکو ئەڤرۆ هەر ئەو ئەگەر هەر مانە، پشتی دەربازبونا سەدساڵان ژی هەر ئەو ئەگەر یێن لبەر دەرگەهێ هەر کوردەکی ومەترسیا ژ ناڤچونێ یەک ژمەترسیێن هەرە نزیکە.
بوچونا نڤێسەری ئەوە کە خەباتکرن ژبو دەولەتەکا سەربەخو بەشەکێ بێ ڕوح نینە دناڤ دیروکا گەلێ کورد دا، بەلکۆ ئەڤ خەباتە نوکەژی هەر یا دناڤ گەلێ کوردا هەیی و دێ د پێشەڕۆژێ دا ژی هەر هەبیت.
د.بورهان دوو ڕاستی یا ددەتە دیارکرن وەک سەدەما بەردەوامیا باسکرن لدەولەتا کوردی باسکرنەکا بەردەوام بوویە دناڤ کوردان دا:
١- دڤان سەد ساڵین بوری دا دەولەت بو کوردا هەر کێشە بوو، چنکو ئەو نەتەویێن سەردەست کو خودان دەولەت بوون و ئەو دەولەت لگوڕ ئارەزو وبەرژەوەندیێت خو ئەو دەولەت بکار دئێنان و بڕێڤەدبرن و دەولەت کربو ئامرازەک ژبو چەوساندن و ژناڤبرن و لاواز کرنا کوردان دوان هەمی دەڤەرێن کوردان دا ئەوێن وان دەولەتا داگیرکرین. هەر ژ کیمیا باران و کۆمکۆژی و حەلاندن و ژناڤبرنا کوردان و هەر تشتەکێ گرێدایی کوردان بیت.
٢- ڕاستی یا دوویێ ئەوە کە تاکو کورد نەبیتە خودان دەولەتا سەربەخو یاخو، نەشێت سەروەری یا خویا یا نیشتیمانی و نەتەوەیی بدەست بینیت و خۆ بپارێزیت. چونکە هەبونا دەولەتەکێ دێ بیتە ئەگەرەک وئامرازەک ژبۆ خو پاراستنێ و ڕزگاربوون ژناڤچونێ. دوکتور بورهان ئاماژە بفورمەلەیەکا جوهیا دکەت پشتی شەڕێ جیهانی یێ دوویێ ودبێژیت:
فورمەلەیا جوهیان پشتی شەڕێ جیهانی یێ دوویێ زور یا سادەبوو و چەند پەیڤ بوون لێ پڕ مانا بون: حەتا جوهی نەبنە خودانێن دەولەتەکا سەربەخو، جوه یێت پاراستی نابن، نەبەس پاراستن بتنێ بەلکۆ د ئەگەرا بێ دەولەت بوونێ دێ حالێ وان خراپترژی بیت ودێ توشی هۆڵکۆستەک دی ژی بن.
بەلێ ئەڤ فورمەلەیا کورت دڤان چەند پەیڤێن سادە وتژی واتە دا جیهان ئێخستە بەر بەرپرسیاریەتیەک ئەخڵاقی، کە ل بەرچاڤ نەگرتنا ڤان پەیڤان ب ساناهی نەبوو ژ بو جیهانێ بگشتی و جیهانا ڕۆژئاڤا بتایبەتی.
نڤێسەر ڤێ یادێ ونڤێساندا ڤێ پەڕتوکێ وەک دەرفەت وبەرسڤدانەک دیروکی دبینیت کە لێکولین ولدویڤچونێ ژ بو پەیمانا سیڤەر بکەت وەک ڕویدانەک دیروکی یا گرنگ، بتایبەت ژبەر ل بەرچاڤگرتنا ئەوێ ڕاستی یێ کە دیروکێ ئامدەبونەکا بەردەوام یا دناڤ ئاگاهی و ململانێ یێن سیاسی دا هەیە. هەروەسا ڤەگەڕیان وڤەکولین لسەر رویدانێن دیروکی و بتایبەت یێت گرێدایی هەر نەتەوەیەکی دبنە ئەگەرا باشتر تێگەهشتنا بارودوخێن سیاسی و پڕ چەککرنا ئاگاهی یا سیاسی، خوە بەرەڤ پێشەڕۆژ و داهاتیێ خوە وەک پێتڤیاتیەکا حاشا هەلنەگر.