هونەر و ئەستاتیکا ئالاڤێن دژی تۆندوتیژیێ

محسن ئوسمان

کولتورێ تۆندوتیژیێ، ژ ئەنجامێ سەرکوتکرنا هەستان دهێت، ب تایبەتی سەرکوتکرنا هەستێن گوهنێلی، کو ئەڤە تۆندوتیژیێ ب دوو ئالان “دەسەلاتا تۆندوتیژیێ” و “تۆندوتیژیا دەسەلاتێ” بەرچاڤ دکەت. ئێدی سەرکوتکرنا “ئازادی و خوەشیێ/ هەستان”، دیالێکتیکا تۆندوتیژی و دەسەلاتێ بەرهەم دئینیت. ب ڤێ یەکێ، پرنسیپێن خوەشیێ، د بن لنگێن تیتال/ دوورهێلی‌ڤە دهێنە پەرچقاندن، ل ڤێرێ ژی دوو رەهند “سیاسی و جڤاکی” رۆلی دبینن.ڤەگەریان بەر ب حەزان بێی هشمەندی و ئەقلانی، ترس ژ کێماسیا هێزا گوهنێلی “کەشێ مەلوول” ئینا ژیانێ و وەک ئەنجام “بێزاریێ تۆندوتیژی” سەردەستکر. ئها ڤێ بێ خەم و بێ هیڤیبوونێ، دۆز هنداکر. ئێدی نە تەنێ شۆرشێن سەرکەتی، گوهەرینا سیستەمێ سیاسی و جڤاکی‌نە، بەلکو دەربازی گوهەرینا پێدڤی و بهایێن ئەستاتیکی، مرۆڤاتی و خرۆسکێن مرۆڤی، یا کو دبێژنێ “فەلسەفا ئازادیێ”، دبیت. لەورا شیلەر “1759 ــ 1805” هزر دکەت، هونەر رێکەکە بۆ ئازادکرنا مرۆڤی و ئافراندنا بهایێ چاکێ مرۆڤاتیێ و بەرهەمئینانا سەربەستیا راسته. ئێدی هونەر رۆلەکێ باربەرێ دەربرینێ، ژ دیالێکتیک و هشمەندیا جڤاکی بۆ رزگارکرنێ دکەت، هونەر دکاریت رێک و ئالاڤێن سەرکوتکرن و فەروەریێ کرێت بکەت، چونکو هونەر هێرشکرنا سەر ترسێ‌یە/ داڤنشی ــ da Vinci. گرێدانا هونەری، ب تۆندوتیژیێ‌ڤە، گرێدانا هونەری ب سیاسەتێ‌ڤەیە. بنێرە “هونەر، ئۆل و فەلسەفە” ل ئاسیا رۆژهلات، ژێدەر و رۆلەکێ سەرەکیێ پەروەردە و ئاراستەکرنێ بووینە.دەما مرۆڤ ب رێکا هونەری/ کولتوری حەزێن خوەیێن گوهنێلی و ئەستاتیکی تێر دکەت، هنگی مرۆڤ ژ پرۆسێسا تۆندوتیژی ب دوور دکەڤیت و مرۆڤ ژ یەک رەهندی و پەیکەربوونێ رزگار دبیت. شۆرشا ئەستاتیکی، ئیرۆسێ ژ دەسەلاتا سەرکوتکرنێ رزگار دکەت. هەروها ئەستاتیکا دکاریت، گێول و تێگەهشتنا ملەتی ژ تۆندوتیژیێ بگوهێزیتە هەستێن جوانیێ. ئەڤە ژی، ب هەڤبەندیا هشمەندی و شۆرشا دژی بهایێن کەڤنارێن د رێکا وەرارێ دا دبنە کەلەم، دهێتەکرن. ل ڤی دەمی، ئەقل هشیار دبیت و هشمەندی پالدەرێن تێهزرکرنا گوهەرینا دوورهێلی‌ بەردەست دکەت. ئارمانجا شۆرشێن سیاسی ئێخستنا سیستەمی و گوهەرینا دەسەلاتێ‌یە، بەلێ ئارمانجا شۆرشێن رەوشەنبیری گوهەرینا تێگەهـ و پالدانا جڤاکێ بەر ب ئازادیێ‌ڤەیە. ب ئەنجام، هشمەندی و شۆرش ب خوە، کابووسێن ئەقل و دەسەلاتێن کەڤنارن.ب کورت و کرمانجی، کوردۆ چاڤێن خوە ڤەکەن، ئێدی جهێ زمانێ عینادێ و ئەقلێن شکەفتێ، د ڤی گوندێ جیهانێ دا نەمایە!