مێژووا شنگالێ

هەڤال بەرواری

پێشەیی/

شنگال جهەکێ  ستراتیژیە و دیروکیە کو بەری زاینی ئەڤ دەڤەرە یا ئاڤابو ، د دەستێت یونانیا ورومانیا وفارسان بو ، وهەرئێکی دڤیا داکیرکەت و لچەرخێ ئێکێ زاینی دەولەتاخویا سەربەخو هەبویە و پارێ خو یێ تایبەت هەبو…!!
چەرخێ ئێکێ تا سێیێ زاینی گەلەک کوشت وخین رێتن وهەرفتن و مال وێرانکرن بەهرا ڤێ دەڤەرێبو ژ بەر هەڤرکیا ل ناڤبەرا ئیمبیراتوریەتا فارسی و رومانی …..
بەری زايني ئەڤ دەڤەرە  سەر مەملەکا (ئارامیا)بو
ناڤێ وێ یێ کەڤنار دبێژن دەمێ بابلیا و ئاشووریا بو ، و باژێرەکێ سەرەکیبو ل نا ڤ مەملەکا ئاشووریا  دگوتێ ( سنگارا و سنغارا) د پەرتوکێن کەڤنێن جوهیا هاتیە بناڤێ ( سنعار یان شنعار)
لێ دبێژن ناڤێ وێ ژ ناڤێ ئەوێ ئاڤاکری هاتیە ناڤکرن کو ( سنجار کورێ مالک کورێ دوعر کورێ بویب کورێ عەنقائی کورێ مەدیەنی کورێ ئیبراهیم پێغەمبەری ! )
و ئەو (سنجارە) برایێ (ئامەدی) یە یێ باژێرێ ئامەد ئاڤاکری !
بەری بەڵاڤەبوبا ئیسلامێ فارس لێ بون ب شێوەکێ گشتی وئیسلامێ ڤەکر دەمێ خیلافەتا عومەری سەر دەستێ ( ابو موسى الاشعري)و سەرکێش ( عياض بن غنم) ….
پشتی هینگێ دگوتە وێ دەڤەرێ دیار رەبیعە ( بنەمالەکا عەرەبیە ) کا چوا عەرەبێن هوزا( بەنی بەکر ) چوینە ئامەدێ وناڤێ وێ بویە ( دیار بەکر ) بەری ئیسلام بهێت ….

دەڤەرا شنگالێ وباژێرێ وێ گەلەک نەخوشی ودەربەدری دیتیە ژبەر جهێ وێ یێ ستراتیژی ، ئێکجار دەمێ ئمبیراتوریەتا رومانی و یا فارسی لەوما بەردەوام دهاتە ئاڤاکرن و ببو باژێرەکێ شارستانی وەک دەشتا پر ئاڤ و سەروەت وسامان لگەل چیایێ شنگالێ یێ ستراتیژی ل وێ دەشتێ کو ببو  جهێ لەشەکرێ هەر ئیمبیراتوریەکێ دڤیا خو پێ پارێزیت ، لەوما دەمێ دهاتە داکیرکرن زوربەی هەوڵاتی دهاتنە کوشت ومال وێرانکرن

پشتی ڤەکرنا ئیسلامی بو جهێ ئاکنجیبونا عەربێن مسلمان ( شومەر) و کوردا و سریانیایێن مەسیحی کو ژ کەڤندا ل وی جهی دئاکنجیبون ژبەر نێزیکبونا وێ دەڤەرێ بو دەولەتا رومانیا مەسیحی،،،، هەتا دەمێ ئیسلامێ خەلکێ وێ ژ دەستێت فارسا دەرێخستی بونە مەسیحی نە مسلمان!
لێ هەر بو جهێ مشەختبونا عەرەبێن جەزیرێ وەکی رەبیعە وبەنو موضەر و قەحطانیا لەوما مسلمان لێ زێدەبون ….

ئەڤ دەڤەرە هەر ما جهەکێ هەستیار وبەردەوام بو جهێ هەڤرکیا دەستەسەرکرنا ئەردی لناڤبەرا هوزێن رەبیعە وبەنو بەکر وبونو موضەر…
( ئاخەکا زێرین وبەرفرەهـ- چيايێ شنگالێ بەرزو بلند و زەنگین ب کانیێت ئاڤێ وگەلیەکێ جهێ رێ ورێ بارێن  بازرگانا و خودان بەز وحەیوانا )

مێژووا دەسهەلاتا ل دەڤەرا شنگالێ

شنگال دەمێ حوکمێ ئەمەویا :

پشتی ئیمام عەلی هاتیە کوشتن ، خەوارج شورەشێن خو بەردەوام کرن دژی دەسهەلاتا ئەمەویا بسەرکێشیا ( ابراهيم بن الاشتر النخعي)  ولشەرێ دەڤەرا ( خازری)  شیا هێزا ئەمەویا بشکێنیت ل دەڤەرا جەزیرێ  و کونترولکەت و رێڤەبرنا شنگالێ داف سەرکێشەکێ خو( سفاح بن كردوس) لەوما  دەمێ ئەمەویا ئەو دەڤەر بو جهێ هێزێن خەوارجا دژی حکمێ وان 
بەلکو ئەڤ دەڤەرە بو بنەجهەک بو خەوارجا تا دەمێ حوکمێ عەباسیا ، وگەلەک شورەش کرینە دژی حوکمێ عەباسیاژی !

لەوما ( ابن عبد ربە) دکتێباخودا ( العقد الفريد) دگوت« الاصمعي دبێت سەر مەزهەبێن وی دەمی : حیجاز هەمی سونەنە و شام هەمی ئەمەوینە و کوفە هەمی عەلەوینە ودەڤەرا جەزیرە هەمی خەوارجن !»

ل دەمێ ( خەلیفە عبدالملك بن مروانێ ئەمەوی) بو جهێ شەرێن دژوار ناڤبەرا ( بەنی تەغلب ) و( بەنو قەیس) ئەو هوزێن عەرەبی کو بەری دەمێ ئیسلامێ هەر ناکوکی لناڤبەراواندا هەبویە لسەر ئەردی …
لەوما هەتا لناڤ شارستانیەتا ئیسلامی ژی هەر ئێکێ دەستێ خو دانابا سەر ڤی ئەردی ، دا بو بیتە پەرژانەکێ ئابوری وسنورەکێ ژوگرافی حکمێ خو پێ دپاراست ،،،

شنگال ل دەمێ حوکمێ عەباسیا( ٩٠٦ ز)

ل دەمێ وان هێزەکا توندرەو دەرکرت ئەوژی ( قەرامیتە) سالا( ٨٢٦ ز)کو هێزەکا تائیفا شیعیا عەلەویبو  ، پایتەختێ وێ ( دەولەتا بەحرێنێ)بو ، ل وێرە هێزێن وان بەرەف عیراقێ هاتن وەکی بەسرا و ئەنبار و مویسل هەتا گەهشتینە شنگالێ وهەر ئەردێ گەهشتبانێ کوشتن وخوین رێتن و ومال وێران دکرن وەکی هێزێن داعش دەمێ ترساخو بەری خودبر  !

ل دەمێ خەلیفە (معتەسمی) ٧٣٣ ز ، خالێن ویێن تورک حکمێ دروستی دەستێ واندابو لەوما بو هەڤرکیا سەرکێشێن وان لناڤبەرا خو ، سەرا دەستەکەفتیێن داهاتیێ جزیرێ ، لەوما بەردەوام کارەکەرێن جزیرێ ل وان دەڤەرا شەرێ دژوار دروستبون وئەردێ شنگالێ گورەپانا ڤێ هەڤرکیێبو !
ل دەمێ  (موتەوەکلی)٨٤٦ ز , شەرێن دژوار ناڤبەرا هوزێن جەزیرێ لڤێ دەڤەرێ چێبون ناڤبەرا( بەنو تەغلب) و ( دیار  رەبیعە)هەتا بوحتری د هوزاناخو دیاردکەت چ نەمابو بەنو تەغلب بنبربیت هەتا خەلیفە داخلبوی و سولح دروستکری
بني تَغْلِبٍ أعْزِزْ عليَّ بأنْ أرى … ديارَكُمُ أمْسَتْ وليس لها أهْلُ
خَلَتْ دِمْنة من ساكِنيها وأَوْحَشَتْ … مرابعُ من سِنْجارَ يَهْمي بها الوَبلُ

 هێرشێن ( بەنو شەیبان ) لسەر دەڤەرێ هەتا خەلیفە ( المعتصد بالله) ئەو شکاندین

ل دویماهیکا چەرخێ ( ٣ مشەختی) دەسهەلاتا عەباسیا لاوازبو لەوما هندە هێزێن بەرگر ژ سنورێن دەولەتا خەلیفەی بونە خودان دەسهەلات و هەرێمێن سەربەخو دروستبون
وەکی
١- هێزا ( بنەمالا حەمدانیا ٩٠٦  – ٩٩٠ ز)کو ژ بنەمالا( ثعلب بن وائل) هاتینە ژ ( دیار رەبیعە) ول جەزیرێ ئاکنجیبوینە وژیاینە،،،
ڤان حوکم لدەڤەرێ کر وشیان خەوارجێن سەر خەلیفەی و قەرامیتێن عەلەوی بشکێنن ، هەر وەسا هێرشێن رومێ لسەر باژێر و سنورێن دەولەتا خیلافێ  ، لەوما هەر زیان ڤ دەڤەرا شنگالێ دکەتن  ،،، ژبلی کو بەردەوام ئاڤا دبو وگەشەدکر ، لێ جهێ حەزا  هەر هێزەکێبو ژبلی کو بەردەوام خویک لسەر گراندکر  دا داهاتیێ دەولەتێ زێدەبیت …
٢- هێزا ئیماراتێن ( عوقەیلیا ٩٩٠- ١٠٩٦ ز)
دەمێ حەمدانی لاوازبوین وکەتین ئەڤێ هێزێ شیناوان گرت وحکم لدەڤەرێ کر
لێ دەولەتا فاتمیا شیعی ل میسرێ شیا هندە سەرکێشا ب دەستخوڤەبینیت دا دەسهلاتاخو لناڤ شامێ وعیراقێ بەرفرەهکەت و هەوڵاتیێن شنگالێ چوونە لگەل وان  ، لەوما عوقەیلیا هەواراخو گەهاندە خەلیفەی ، و خەلیفێ عەباسی هەوارا خو گەهاندە سلجوقیا
دەمێ سلجوقی داخلی بەغدا بوین و وان حوکم کری (سەرکێشێ وان طغرلبک سلجوقی بو ) فەرماندا بەرگریێ ژ هێزا عوقەیلیا بکەت دژی هێزێن فاتمی لێ بەری بگەهن ،  شەرەکێ دژواە درستبو ل ناڤبەرا عوقەیلیا و هێزێن سەر ب فاتمیا   ول گورەپانا شنگالێ ب هاریکاریا شنگالیا عوقەیلی هاتنە لادان وشکەستن ئینا لسالا ١٠٥٦ز ….
ودەمێ طغرلبکی زانی پشتەڤانیا  خەلکێ شنگالێ لگەل هێزێن پشتەڤانێن فاتمیا ، لەشکەرەک ڤرێکرێ تا باژێرێ شنگالێ دورپێچ کەت 
لسالا ١٠٥٧ ز  ، گەلک خو راگرت تا خارن نەماین لەوما تەسلیم بوین ، لێ لەشکەرێ طغرلبکی فەرمانا کوشتن و تالانا باژێری راگەهاند ژبلی زاروک و ژنکا و مزگەفتاوان سوت دبێژن پێتر ژ ٤ هزار مروڤ هاتنە کوشتن !!

شنگال کەتە بن حوکمێ سلجوقیا و گەلەک حەژ ڤێ دەڤەرێ کر هەتا سولتان مەلیکشاە ناڤێ کورێ خو پێ ناڤکر  (سولتان سنجر)

سلجوقیا حکم لدەڤەرێ کر (ژ ١٠٩٦-١١٢٧ز )
ئەڤ دەمەژی یێ پری شەر و وخوشی ونەخوشی بو ……

شنگال دەمێ حوکمێ ( ئەتابیکا – زنکیا ١١٢٧- ١٢٢٠ ز)

ئەتابیکە رامانا وێ ( خودانکەرێ کورێ سولتانی) ( لێ پاشی بو ناسنامەکا تەشریفی لناف دەسهەلاتا سلجوقیا بو مەزنێن لەشکەرا ئەوێن دلسوزیاوانا تمام دیاربوی !)
پشتی حکمێ سلجوقیا لاوازبوی و هێرشێن خاچپەرێسا دژواربوین ، هێزا ئەتابیکا دیاربو وسەرخەبونەک بخو تومارکر لسەر دەستێ ( عمادالدین زنکی ) ل باژێرێ مویسل
و ل وێرە بەرەف پروژێخو یێ ئێکگرتنا شامێ و عیراقێ چون بو هێزکرنا دەولەتا ئیسلامێ دژی داگیرکەرا و دەسپێکر ب کونترولکرنا دەڤەرا شنگالێ ….
و شنگال ببو جهێ پاراستنا دیوان و سجلات و پارێن دەولەتا وی دژی هەر داگیرکەرەکی
ودەمێ ( عما الدین زنکی ) هاتیە تیرورکرن هاتە ڤەشارتن سەر ئاخا شنگالێ !
قەکی ( کتێبا الروضتين يا ( ابو شامه)وەدبێژیت

کورێ وی ( سیف الدین ) حکم کر ودەمێ وەفاتکری برایێ وی ( نورد الدین زنکی) ببو سەرکێشێ حکمێ زەنکیا ودەسپێکر ب وەرگرتنا دەسهەلاتا شنگالێ و سەرکێشێن خوە لگەل خوە برنە وێرێ ،  بەرا هەمیا ( اسد الدین شێرکو ئەیوبی) مامێ سەلاحەدین ئەیوبی..لێ ئیمارەتا شنگالێ داف برایێ خو( قطب الدین) پشتی دانوستاندێن دژوار  لێ دویماهیکێ پێکهاتن بمەرجەکی  کو خزینێت شنگالێ خالیکەت ولگەل خو بەتە حەلەبێ ،،،،، ( ابن ئەثیر ) دبێژیت قەدارا خزینێن شنگالێ بونە (  بارێ نێزیکی٦٠٠ حێشتر  و ٩٦ هێسترێن بارکری تژی زێر  ژبلی ئەوێن بەلاڤەکرین سەر کورێن ئەمیر ومەلیکا )!

لسالا ١١٥٧ ز ژبەر ئەگەرا پیڤەلەرزێن باژێرێن زەرەرمەند شنگال هاتە عەفوکرن ژ زەریبا سالانە کو هزار دیناربون !
پشتی هەڤرکیەکا ناڤبەرا بنەمالا زنکی درستبوي ، سولتان ( نورالدین زنکی ) دەسهەلاتا شنگالێ داف برازایێ خو ( عماالدین) وەک دەسهەلاتەکا سەربەخو  بناڤێ
( ئەتابیکا شنگالێ) وما دەستێ واندا ژ سالا ١١٧١ – ١٢٢٠ ز  هەتا حوکمێ زنکیا نەمای…

پشتی سولتان (نور الدین زنکی) وەفاتکری لسالا١١٧٤ ز ، ومیراتێ زەنکیا بو کورێ ویێ هێژ بچویک چوو بناڤێ ( الصالح) کو میر وەزیرێن زەنکیا  دڤیان بخو بکێشن دا حەزێن خو جێبەجێکەن سەر حسابا ئێکگرتنا مسلمانا ،
وی دەمێ (سەلاحەدین ئەیوبیێ کوردی)لگەل مامێ خو (شێرکو)ل کو ل میسرێ بون دا هێزا دەولەتا میسرێ و شامێ بکەنە ئێک و بشێن بەرسینگا هێرشێن داکیرکەرێن خاچپەرێسا براوستن!

شنگال دەمێ حوکمێ ئەیوبیا و ولؤلؤەی( ١٢٢٠-١٢٦٢ ز)

لێ (سەلاحەدین ئەیوبی) دیت یافەر ب زڤریتە شامێ و میراتێ زەنکیا پارێزیت و کورێ وی بکەتە بن فەرماناخو دا نەهێتە خاپاندن ، و پروژێ ئێکگرتنا کو خەونا (نورالدینی)بو  نەهێتە هەرفاندن،،،،
لەوما زڤری دەڤەرا شامێ وشیا ( حمص و حەما) بدەستخوڤەبینیت وکەتە بەر سینگا کورێ نورالدینی ( الصالح) ئەوێ میرێن نەحەزێن زەنکیا خو لدور کومکرین ودژی سەلاحەدینی راوستیاین!
وئێکسەر ( الصالحی) هەواراخو گەهاندە بسمامێن خو ل شنگالێ ومویسلێ !
لێ (سەلاحەدینی) شیا وەزیرێن دەڤەرا جزیرێ و شنگال ومویسل و جزیرا عومەری و ئەربیلێ بکەتە ئێک دا بیتە سنورەک دژی داکیرکەرێن خاچپەرێسا
و شنگال دەڤەرەکا ستراتیژیە ، دوو باژێرێن ستراتیژی پێکڤە گرێدەت ( موسیل و حەلب) لەوما (سەلاحەدینی) حەزدکر شنگالێ بێخیتە بن دەستێ خو …
گەلەک هەولدانکرن لێ نەشیا شنگالێ ڤەکەت لەوما پەیوەندی بهندە میرێن (کوردێن زرزاری) کر کو ل شنگالێ بون و ب پارا و جهێن بەرز رازیکرن! لەوما رێ بو ڤەکر ودەمێ میرێ شنگالێ زانی هەر وی پەیاما ئاشتیێ بو سەلاحەدینی ڤرێکر و ب ئاشتیانە شنگال رادەستی سەلاحەدینی کر وکورێ برایێ خو دانا سەر حکمێ شنگالێ ( تقي الدين عمر)
لێ ژێدەر دبێژن  پروژێ سەلاحەدین ئەیوبی باژێرێ حەلەبێ بویە کو گرنگترین باژێرە ل دەڤەرێ وشیا ( عمادالدین زەکیێ بچویک  کورێ  ئاق سەنگر ) بەرەف خوڤە بکێشیت کو ژ میرێن زەنکیا ڤەکەت وحەلەب هێلایە ڤێ ،  لێ  پشتی شنگال کونترولکری ( عمادالدینی) زانی کو ویجهەتا سەلاحەدینی هەر ( حەلەبە) و هێزا وی یا بێ هەڤرکە لەوما رێکەفتن چێبون کو (حەلەبێ) تەسلیمی سەلاحەدینی بکەت بەرامبەر سەلاحەدین ( دەڤەرێن شنگالێ) بدەتێ لسالا ١١٨٧ ز !

هەر وەسا  مێژوو دیاردکەت کو (سەلاحەدین ئەیوبی) و( عماالدین زەنکیێ بچویک ) هەر ئێکبون لەوما دێ بینی پشکداریا لەشکەرێ شنگالێ لگەل لەشکەرێ سەلاحەدین دژی داگیرکەرێن خاچ پەرێسا لساڵێن ١١٨٨-١١٩٠-١١٩٧ ز
پشتی مرنا ( عماد الدین زەنکیێ بچویک ) حکم بو کورێ وی چوو ( قطب الدین زەنکی) ل وی دەمی برایێ سەلاحەدینی دڤیا  شنگالێ ژ دەستا بدەرێخینیت و پشتی شەرێن دژوار و ودورپێچانەکا دژوار  بو  کەلها شنگالێ لێ هەر نەشیا ڤەکەت لەوما رێکەفتن دروستبون ،،،،

لێ پشتی مرنا ( قطب الديني)لناڤبەرا کورێن وی باژێري شنگالێ لاوازبو و ئەیوبیا شیا باژێزێ شنگالێ و دەروبەرا کونترولکەن بن حکمێ خو

و بدویماهیک هات حکمێ زەنکیا پشتی بورینا ١٠٠ سالا سەر حوکمێ وان ،،،، مێژووناس دبێژن شنگال  بن حوکمێ وان ببو جهێ چاڤدانێ و ئاڤاکرنێ

بو زانین /
سەلاحەدین ئەیوبی بناڤێ خزمەتا  هاریکاریا بنەمالا زەنکیا ئەرد کونترول دکرن وهەر دگوت « ئەس خزمەتکارێ بنەمالا زەنکیامە!»
لێ پشتی دیتی ئەڤ بنەمالە هاتیە ژێک ڤەکرن و ڤەقەتاندن وپرتوبەلاڤەکرن و کەسێ هەژی نەبو میراتێ وان پارێزیت و ئەو پروژێ هەستیار کو سنورێ ئیمبیراتوریەتا ئیسلامی پارێزیت ژ داگیرکرنا ئوروپی بن ناڤێ خاچپەرێسیێ و پشتی قودس هاتیە داکیرکرن ، و حکمێ خیلافا عەباسی لاوازبوی  ،  یافەربو ئێک  سنورێت شامێ و میسرێ بکەتە ئێک  وپارێزیت و داکیرکەرا لادەت ، هەر وەسا سنورێن لایێ ( ئورفایێ و رەقایێ و نصێبینێ و جزیرێ ودەڤەرێن شنگالێ و مویسل وحەلبێ بگریت وبکەتە ئێک دژی حەزێن داکیرکەرا ….
وئەڤە پروژێ( عمادالدین زەنکیێ مەزنبو و بو پروژێ کورێ وی نورالدین زەنکی) لێ بمرنا نورالدینی وژێگڤەبونا بنەمالا زەنکی ،،، سەلاحەدین ئەیوبی دیت ئەڤ پروژە کەتە سەر مللێت وی ودڤێت جێبەجيکەت هەکە دێ ئیمبیراتوریەتا ئیسلامی هەمی روخیت لەوما میراتێ زەنگیا بو ئەیوبیا چوو دەمێ خو فرزکرین وبوینە بنەمالەکا ئەیوبیا ب هێز و ئێکگرتی…!

شنگال بن دەسهەلاتا ئەیوبیا ژسالا١٢٢٠-١٢٦٢ز

دەمێ حوکمێ :
١-الاشرف بن العادل ئەيوبی
٢-سالح نجم الدین ئەیوبی
٣- الملك جواد يونس ئەيوبی ( نەیێ باشبو و هەولاتیێن شنگالێ )

نێزیکی ٢٥ سالا ئەیوبیا حوکمێ ل شنگال کری لێ رەحەتی نەدیتیە ڤێ دەڤەرێ و ئەیوبی پشتی سەلاحەدینی هند باش نەبون بو ڤێ دەڤەرێ ..

د وی دەمیدا گەلەک رویدان چێبون وەکی داگیرکرنا دەولەتا( خەوارزمی) بو دەڤەرا شنگالێ و مال وێرانکرنا وێ کری
( خەوارزمی ) هێزەکا مەزنبو  پەیدا بوی وحکم ل ئەڤگانستانێ وئیرانێ کری و شینا دەولەتا سلجوقی رابوی پشتی هاتیە روخاندن ،،، لێ پشتی سولتانێ وان ( جلال الدین ) هاتیە کوشتن سەر دەستێ مەغولیا لەشکەرێ وان ژێکڤەبو وبەلاڤەبون ودەولەتاوان روخیای ، لەوما رابون سەرداگرتنا دەڤەرا  و هەر ئەڤ شنگالە وێرانکر وبەرەف باژێرا چوون دا تالانکەن

دەمي ئیمبیراتوریەتا تەتەر ومەغولا دروستبوی ل مەنغولیا بسەرکێشیا( جەنگیزخانی) رابون بداگیرکرنا دەولەتا خوارزمیا لسالا ١٢١٩ ز و مال ومندال کوشتین و تالان هەمی باژێرا کری و بەرەف شامێ و عیراقێ و ئامەدێ و ماردینێ ونصیبینێ هاتن،  هەتا هاتین و گەهشتینە شنگالێ و ئەڤ دەڤەرە هەمی وێرانکرین

( ابن خلدون و ابن أثیر  ڤان رویدانا برونی دیارکرینە)….

دەمێ حکمێ ( بدالدین لؤلؤەی و کورێن وی) ل شنگالێ  دەمێ حکمێ مویسل وەرگرتی ل سالا١٢٢٣ ز

ئەڤ ( لؤلؤة) ئەرمەنیبو مسلمانببو  وببو وەسی وخودانکەرێ کورێن نورالدین ئەرسلانی( حاکمێ مویسل) لێ ژێدەر دبێژن پشتی مرنا (نورالدینئەرسەلانی ) ئەوی ب پلان کورێن وی هەمی کوشتن  ئێک ئێکە تا حوکمێ مویسل وەرگریت ،،، مروڤەکێ سیاسی و عەقل تیژبویە وشارەزابویە ،،، شیان هەبون کو جارەکادی شنگالا سەربەخو ب دانیتە  سەر ب باژێرێ مویسل ڤە و وهەردوو جارەکادی کرنە ئێک دا بهێزکەڤیت ….

لێ دەمێ مەغولی هاتینە بەغدا گەلەک میرێن دەڤەرێ ژ ترسێن مەغولیا گەهشتنە سەرکێشێ وان (هولاکوی) دژی خیلافا بەغدا  لەوما هەر وی ژی هاریکاریاخو و لەشکەرێ مویسل بو مەغولیا دیارکر ، لێ پشکدارنەبو لەوما دەمێ مەغولی سەرکەتین ئێکسەر خزینا مویسل هەمی ڤالاکر ب زێرێن ژنێن خوە وبو هولاکوی ڤرێکرن دا  باوەری پێ هەبیت و وی و بنەمالاوی بنبرنەکەت !
لێ پشتی (لؤلؤة) مرى و کورێن وی مسلمانێن تمامبوینە و دیتی مەترسیا مەغولیا لسەر وان کو هەر دێ وان ژی لادەن
هندیکە کورێن وی ئەمیرێ شنگالێ (علاء الدين) وئەمیرێ جزیرا ابن عمر (سیف الدین) ترسیان و دەڤەر چولکر و بەرەف میسرێ رەڤین جهێ ( سەرکێش قطزی )  حاکمێ مەملوکی  ،
لێ کورێ وی ( الصالح ) ئەمیرێ مویسلێ خوراگرت ودەستێ هاریکاریێ بو دیمەشقێ وحەلەبێ ڤرێکر دژی مەغولیا دەمێ هاتین مویسل حەساردای ( دورپێچکری) لەوما ژ حەلەبێ ١٠ هزار لەشکەر هاتن ب پشتەڤانیا ( ظاهر بیپرسێ مەملوکی ل میسرێ) و ئەهلێ شنگالێ لگەل بون ، لێ مەغولیا پلاوان زانی و وبەرەف ڤی لەشکەی چوون و لدەشتا شنگالێ لەشکەرێ حەلەبی شکاند و بەرەف شنگالێ چوون و مالێن وان تالنکرن و کوشتنەکا زورینە کر  ولسەر هندێ مەغولیا هندەک ژ وەزیرا پارەدانێ وسوز دایێ حوکمی لخو بکەن وئەو ڤرێکرنە دوف ئەمیرێ مویسلێ یێ خو دورپێچکری ( الصالح) دا قانعکەت ب ڤەکرنا دەرگهێن مویسلێ بێ شەر بەرامبەر ئازادیاوان و سەربەخوویا وان تنێ بنە بشتەڤانێن مەغولا ،،، ومانە پێڤە هەتا قانعکری دەرگها بو ڤەکەت  ل سالا ١٢٦٢ ز ، لێ مەغولیا خیانەتکر بسەرکێشیا( صندغو) [ مەسیحیەکێ نەصتوریێ تابعی هولاکویبو ]و مویسل وێرانکر و مالێن وان تالانکرن و کوشتنەکا زورینە بسەرێ مویسلیا ئینا
و ئەمیر ( الصالح) ڤرێکرە دەف هولاکوی و هاتە سیدارەدان…!
لەوما پشتی کەتنا مویسل دەڤەر هەمی هاتە داگیرکرن ،

و شنگال کەتە بن حوکمێ مەغولێن ئەلیخانی ژ( ١٢٦٢- ١٣٣٥ ز)
دەمەکێ پری نەخوشی و دەردەسەری و نە ئارامی و حاکمێن مەغولیا چ پروژە نەبوینە لەوما هەر ئێکی بخو دکر لەوما دەڤەرا شنگالێ بو جهێ  نەحەزا  بەلکو دەمێ ساڵێن هشکاتیێ دهاتن  شنگالا دەوڵەمەند دبوو جهێ هێرشێن دەوروبەرا  ژ هوزێن سورییێ دەمێ د بو قەیران لەوما د هاتن شنگال تالندکر ….

حکمێ مەملوکیا  ل شنگالێ

دەمێ ( خان ابو سعید بهادر ) مەغولیێ ئەلیخانی وەفاتکری ل سالا ١٣٣٥ ز بنەمالا ئەلیخانیا مەغولی هەر ئێکی بخو کر ، لەوما  حکمێ وان بدروستی نەما وکەتە بن حکمێ مەمالیکا د ساڵێن ١٣٥٠- ١٣٩٠هەتا ١٣٩٨ ز
کو وی دەمی حاکمێ ماردینێ حوکم ل شنگالێ و مویسلێ دکر

ل دەمێ حكمێ مەمالیکا ، حکمێ ( تەیمورلەنگ)ی دەرکەت ودڤیا وەکی (جەنگیزخانی)بکەت وخودکرە میراتگێرێ وی ، لێ بناڤێ ئیسلامێ د ئاخفت ، لێ رەفتارێن وی وەکی مەغولیابون،  دەمێ هاتی و عیراق ڤەکری  ل سالا ١٣٩٣ ز وبەرەف دەڤەرا شنگالێ چووی
ل سالا ١٣٩٨ ز ،،، تالنکرن و کوشتن ومالخرابکرن ژ سالوخەتێ لەشکەرێ وی بو !!

حوكمێ تورکمانا ل شنگالێ ژساڵێن(١٤١١-١٥١٥ز)

چ پێنەڤێت ژبلی شەرێن بەردەوام لسەر ڤێ دەڤەرێ  لێ هەر ئەڤ دەڤەرە پێش دکەت خو لدەمێ مەغولیا و تورکمانا ، و هەوڵاتیێ وێ پێتر دهاتە پەروەردەکرن سەر خوراگرتنێ
وهەر بەردەوام مەلیک و میر بەرەف وێرێ د چوون ….
چ پێنەڤێت دەولەتا ( سەفەوی) ل ئیرانێ هەر تورکمانبون و دەسهەلاتا وان بەرەف  دەڤەرا شنگالێ چو لێ پشتی شەرێ (جالدیران ١٥١٥ ز) ناڤبەرا (ئوسمانیا و سەفەویا )و سەرکەتنا ئوسمانیا ئەف دەڤەرە کەتنە بن دەسهەلاتا ئوسمانیا…

وسولتان ( سەلیمێ ئێکێ) شیا دەڤەرا شنگالێ و دەڤەرا مویسل بێخیتە بن دەستێ خو  بهاریکاریا سەرکێشێ خو (محمد پاشا بەکلربەکی) کو بو میرێ شنگالێ و باژێرێ مویسل….

بو زانین /
کوردان سەربەخویەکاخو هەبویە لگەل دەسهەلاتا ئوسمانی تنێ هەڤپەیمانیێن سیاسی و لەشەکری و ئابوری پێکڤە هەبون  ژ بەر کورد هەر مسلمانبون و سونەبوینە
لێ پشتی بەلاڤەبونا ئێزدیان دەڤەرا شنگالێ کەتە بن هێرشێن بەردەوام لگەل دەسهەلاتا ئوسمانی و بەردەوام هێرش  دناڤبەرا واندا بەردەوامبون ژبەر ئوسمانیا دیتن ئولەکێ چوودا دێ بیتە دەرگهەک بو دەستێ دەرەکی خو بگەهیێنێ لەوما سیاسەتا ئوسمانیا لدەڤەرا ئانادولێ ئێک لاکرنا ئولی و مەزهەبی بو ژ ئەرکێن سەرەکیبون لدەف سیاسەتا وان دا ئارامیەکێ بدەتە دەڤەرێ و حوکمرانیاخو پارێزن ….
————————-

 پێکهاتەیێن نەتەوی و ئولی ل شنگالێ

دڤێت بزانین کو شنگال د ئەساسدا پێکاهاتیە ژ کورد وعەرەب و سریانا

(کورد )ژ ئاکنجیبونێن سەرەکینە ل ڤێ دەڤەرێ وەکی هوزا ( زرزاری) کو بنیاتێ وان ژ نفشێ ئارینە ، هاتینە خارێ وئاکنجیبونە ل وێ دەڤەرێ
لەوما ڤەکولەرێن بناڤ ودەنگ وەکی ( ابن الاثير وابن العديم وابن جبير و بطوطة دەمێ نڤێسی وچووینە وێ دەڤەرێ   ل دەم وچەرخێن جودا دیارکرینە کو  کورد ژ نفشێن سەرەکینە ل دەڤەرا شنگالێ …

( عەرەب) شنگال جزیرەکا فوراتیە عەرەبێن هەر بەری ئیسلامێ ل وێرە ئاکنجیبونە وبویە دیار رەبیعە
ژ هوزێن هاتینە وێرێ بەنو تەغلب – نەمیر – عەقیل- طەی-هوزێن شەمەر…هتد
کورد و عەرەب هەر لدەسپێکێ داخلی ئیسلامێ بوینە و دەسپێکێ سونە بوینە و ژ مەزهەبێ ( موعتەزیلەنە ) دەسپێکێ وەکی ژوگراڤیک نڤێسێ کەڤن وبەرنیاس ( شمس الدين ابو عبد محمد المقدسي)دبێژیت .

( سریان) کو دبێژن ژ نفشێ ئارامیانە وبوینە مەسیحی و ژ شینوارێن وان دیارە کو دێر و کەنیسە هەر ژ کەڤندا زور هەبونە و مەسیحی نفشەکێ سەرەکینە ل دەڤەرا شنگالێ ، دگەهیتە چەرخێن ئێکێ ژ دەرکەتنا مەسیحیەتێ ژبەر دەڤەرەکا نێزیکی ( ئیمبیراتوریەتا رومێ)بون ، و پێتر ژ ١٢ چەرخا ئاکنجیبونا وان هەبویە ، زورینە ژ مەزهەبێ ( نسطوری و یەعقوبی بون)
لێ بەرزەبونا مەسیحیا ل ڤێ دەڤەرێ نازڤریت بو دەمێ هاتنا ئیسلامێ  ژبەر ئیسلامێ هەر دەم رێز لێ گرتیە و پاراستینە تنێ هندە رویدان نەبن یێن کو بوینە ئەگەر پەیوەندی بدوژمنێن مسلمانا کری ، لێ ئەگەرێ نەمانا مەسیحیا هزرڤان وڤەکولەرێ بەرنیاس ( صديق الدملوجي) خودانێ پەرتوکا ( اليزيدية) دبێژیت مەسیحیەت هاتیە بەرزەکرن پشتی دیاربونا ( ئێزدیا) لدەڤەرێ !
دەمێ ئارمێ وان ( تاووس ) شینا ( خاچێ) گرتی !

 مشەختبونا ئێزدیا بو دەڤەرا شنگالێ

دەسپێکێ  دڤێت بزانین کو وێنێ بەرچاڤێ دەڤەرێ ب شێوەکێ گشتی نفشەکێ کوردی بویە
چ مسلمان وچ مەسیحی هەتا چەرخێ ١٤ ز ( ١٣٠٠ز) کو ( پشتی چەرخێ ٨مشەختی( ٨٠٠  مشەختی)
لێ پشتی هێزا هێرشێن دژوارێن (تەیمورلەنکی) ژ  ئیرانێ هاتینە خار  و بەرەف عیراقێ ودەوروبەرا هاتین و دەڤەرێن بەرسینگاخو هەمی وێرانکرین ، گەلەک ژ گوند ودەڤەرێن خو رەڤین وبەرەڤ دەڤەرا شنگالێ وچیایێن وان چوون دا خو پارێزن ، ویەکەم کەس گەهشتینە شنگالێ ( ٤٠٠ خێزانێن ئێزیدی بون وەکی دەمەلوجی د پەرتوکاخودا دبێژیت)کو ژ باژێرێ (شێخان) سەر ب مویسل ڤە رەڤین…
وپشتی هینگێ گەلەک ئێزدی ژ دیاربەکر و بەدلیس و دەوروبەرێن دیجلەی بەرەف دەڤەرا شنگالێ هاتن …..
ئەف  ئێزدیە  ب رێژێن خویێن زێدە هاتن وتێکەلیا مسلمان ومەسیحیا کر وشیان بهێزا خوە و رژدیا خوە بەرامبەری لاوازیا ئاستێ هەوڵاتێن دەڤەرێ گەلەک مسلمانا و مەسیحیا هێدی هێدی بەنە سەر دینێ خوە یێ ئێزدی پشتی تێکەلی لگەل عورف وعادەتێت وان کرین و بوینە خودان دەسهەلات  ،!!!
و د مێژووێدا  مللەت گەلەک جاران دویف ئاوازێن دەسهەڵاتێن خوە دچن ….
ژ هوزێن عەرەبی بوینە ئێزدی :هوزا شهوان وهبابات و وعومرا ..!
هەتا (طه باقر )دپەرتوکاخودا  دبێژیت ( نیبور ڤەکولەرەکێ ئوروپی بو ، سەردانا شنگالێ دکەت ل نیڤا چەرخێ ١٨ زاینی دبێژیت زوربەی وان ئێزدی بون!)
ئەڤ هێزە بو ئێزدیا دروستبویە ژ بەر روژدیاوان سەر بیروباوەریان و  و عیناد و خوراگرتناوان دژی چەندین فەرمانێن سەر رابوین دەمێ بەلاڤەبوین لناڤ دەڤەرێن مسلمانا ، ئێکجار پشتی چەرخێ ١٣ز دەمێ میرێ  موسیلێ مە بەحس لێ کری ( بدرالدين لؤلؤة) رابوی بکوشتنا هزاران ژ وانە و وداگیرکرنا وان ل شێخان و بنبرکرن وهەرفتنا  گوورێ ( عەدی کورێ موسافری ) ل ( چیایێ لالەش) وسوتنا هەستیێن وی..!

چەرخێ ١٥ ز هندە میرا فەرمان لسەر راکر و لچەرخێ ١٧ ز فەرمانا والیێ وانێ ئوسمانی لسەر وان …
هەر وەسا لسالا ١٧٠٥ ز دەمێ ئێزدیا  ل شنگالێ راگەهندنا دەرکەتناخو ژ دەولەتا ئوسمانی کری و بو ئەگەر هێرش سەر بەردەوام بن و هەولدان بهێنەکرن ب زڤرینەڤە سەر دینێ ئیسلامێ ..
هەر وەسا فەرمانا ( میرێ کورە راوەندوزی) سەر کری لسالا ١٨٣١ ز ….
لەوما ئێزدی کەربەکا مەزنا هەی ژ مسلمانا بشێوەکێ گشتی و ب تایبەت محمد پێغەمبەری ژبەر مێژووا هێرشا مسلمانا سەر وان  وترسا بنبرکرناوان ، هەر وەسا دبینن کو ئیسلامە بویە رێگر دینێ وان بەڵاڤەنەبوی!

لێ ئێزدیێن شنگالێ  جوداهیەکاهەی ژ ئێزدیێن دی وەک باوەری ، کو نێزکی مسلمانانە دەمێ مسلمانا پێشوازی لێ کری لدەسپێکی هەر وەسا رێزەکا تایبەتا هەی بو زانایێن شیعێن عەلەوی ژبەر دبینن ئەو قوەریشی ژبەر وان ژی  رهەکا هەی لگەل ئەمەویا ، لەوما بەردەوام دەستێ هاریکاریێ بو ڤرێدکەن ،  هەتا مەرقەدەکی هەی ل روژ هەلاتا شنگالێ بناڤێ( السيدة زينب کچا ئیمام عەلی) !
کو دیاردبیت  دەولەتا (فاتمی و بوەیهی وحەمدانی وعوقەیلی ) شیعەبون وشیعەتیاوان  بەر ئەگەرێن سیاسیبون ، لەوما هەر ئەردێ چوینێ  پر دکرن ژ مەرقەدێن وەلیا وشەهیدا و  زوربەی وان مەرقەدا چ ئەساس بونینە،،
لەوما  گوژمێن پارەیێن مەزن ل ڤان مەرقەدا د مەزاختن دا مللەتا بخو ڤە گرێدەن  وئەردا  ب رێکا گوهرینا باوەریا مللەتا بدەستخو ڤە بینن !وهەتا نوها ژی وەدکەن…..

بو زانین بیروباوەریێن ئێزدیا دویف گوتنا سەرنڤێسەر ( العاني – موسوعة العراق الحديث)
دبێژیت بیروباوەریا وان نە پەرستنا شەیتانیە لێ وەکی مەجوسیانە دبێژن «خودێ ژێدەرێ خێرێ و پری دلوڤانیێ یە ، و چ  لمە ناکەت ئەم چ بکەین ، لێ شەیتان ژێدەرێ شەریە لەوما ژ حیکمەتێ ئەوە هەکە مە بەختەوەری بڤێت دڤێت عەبدیناخودێ پشتگوهـ پاڤێژین و سوزا خو بو شەیتانی راگەهینین!»

ل  دویماهیکێ /
١-دڤێت بزانین کو ئێزدی پشتی سالا ( ٨٠٠ مشەختی ل چەرخێ ١٤ ز ) ئاکنجی بوینە ل دەڤەرا شنگال پشتی مشەختبوین لبەر هێرشێن تەیمورەلنگی ،،، و شنی هێدی هێدی رێژا وان زوربویە
٢-مسلمان د ماوێ پێتر ژ ٨٠٠ سالا و هێژ پێتر هەر مسلمان میانە ل وێ دەڤەرێ ،،
٣- لێ مەسیحی زور کێمبوینە کو دەسپێکێ ئەو ل وێرەبون بەری ئیسلام بهێت ژبەر نێزیکبونا دەڤەرێ بو سنورێن ئیمبیراتوریەتا روما مەسیحی

٤- و ل ڤان سالانێن مسلمانا ماین بسەدەهان زانا و فەقیه و زماناس و نەحەوی و هوزانڤان دەرێخستینە و بدەهان قوتابخانە هەبونە ژبلی خانقایێن سوفیەتێ کو جهێ پەروەردا روحی بویە

٥- ودڤێت بزانین کو دەڤەرا شنگالێ دێ هەر مینیت دەڤەرەکا ستراتیژی کو سێ دەولەتا بخو ڤەگرێدەت (عیراق و سوریا و تورکیایە) بەلکو رێکە بو دەستێ ئیرانێ ژی لناڤ ئەردێ سوریێ و تورکیا ورێکا حەریرا بازرگانی ل پاشەروژێ ، ژبلی کو ئەردەکێ زێرینە وپری سەروەت وسامانە و چیایەکێ بلندێ هەی بدرێژاهیا پێتر ژ ١،٤٠٠کم  وفرەهیا ١٣ كم ودرێژاهیا ٧٦ كم
كو پێتر گرنگیێ دەتە ڤێ دەڤەرا پری دەشت وئاڤ ژبلی گازا بن ئەرد ، و دبیتە جهەکێ ستراتیژی بو ئەو هێزا شیان هەبن ڤی چیای کونترولکەت کو دێ بیتە ستێرکا موشەکێن بلەزاتیا تنێ ١٢٠٠ کم ل ڤێ بلنداهیا هنداڤی هەمی دەڤەرێ کو یا دویرە ژ جەرگێ ئسرائیل تنێ ب ٧٨٠ کم
ژبلی بارەگایێن لەشکەری ل ڤان دەولەتا هەمیا ..!