لاوازیا ئێلیتەیا کوردی دوهی و ئیرۆ!
محسن ئوسمان
دیارە ئێلیتە د تەڤ پێکهاتێن جڤاکان دا هەنە، لێ مەبەستا مە ل ڤێرێ، پتر ئێلیتەیا سیاسی و رەوشەنبیری‌یە. ژ هێلا دیرۆکی‌ڤە ژی، “یەکەم جار تێگەهێ ئێلیتەی، وەک سالۆخدانێن ئێلیتەیێن جڤاکی، ل سەدێ هەڤدێ/ 1823 هاتیە بکارئانین”.
راستە جڤاك ب رێكا ئێلیتەی/ بژارەیێ، دەربرینێ ژ خوە دكەت، بەلێ پا یەک ژ پرسگرێکێن مە، نەبوونا “ئێلیتەیا جڤاکی ــ Social Elite”یە، کو بکارن مل ب مل دگەل ئێلیتەیێن سیاسی و رەوشەنبیری، تاک/ جڤاکێ ئاراستە بکەن. لەورا چاخێ رۆلێ ئێلیتەی نەما، هنگی پەروەردە و ئاراستەکرنا جڤاكی تێکدچیت، چونکو ئێلیتە ئەقلێ جڤاكانە. ئەڤە ژی ل داویێ، گرفتێن “ئێلیتە ــ النخبة” و “پێشەنگی”ێ درست دکەن. نەمازە ئیرۆ جیهان ب تەڤای، ژ قەلسی و گرفتێن سەرکێشی و ئاراستەکرنێ دنالیت. لەورا ت س ئێلۆت ــ Eliot دبێژیت، دۆراندنا بریتانیا یا ئێلیتەی، گەلەک ژ دورانا بریتانیا یا شەری خرابتر بوویە! ئێدی نەبەس ئێلیتەیی رێبەریا سیاسیا جڤاکیە، بەلکو هشیارکرنە، چونکو ئەگەر گەل هشیار نەبیت، رێبەر ژی پەیدا نابن. ب ئەنجام، ڤان پاشخانان رێگریا پەیدابوونا ئێلیتەیێ ژی کریە.
راستە ژی دبیت د قووناغێن جودایێن بزاڤێن کوردی دا، گەلەک رەنگێن ئێلیتەیان پەیدا ببن، لێ ب قەتلازی د ناڤ ڤان ئێلیتەیان دا، پێشەنگ درستبووینە. ژ بەر هندێ، گرفتێن ناسنامێن “گرۆپ، توێژە و چینان”، کریزێن ئێلیتە و پێشەنگیێ درستکرینە، لەورا رۆلێ ئاراستەکرنێ هندابوویە. ئێدی دەما هزر، فەلسەفە و رەوشەنبیریێ ئێلیتە و پێشەنگ نەبن، نەچارن خوە دووبارە بكەن یان ژی ژ لاشێ خوە بخوەن! بنێرە ل گۆر دیرۆک و سەرپێهاتیێن مرۆڤاهیێ، “سەرکردە، زانا، هزرمەند، رەوشەنبیر و ئێلیتە”، سەرکێش و ئاراستەیا خەلکی دکەن، بەلێ ل ولاتێ مە ئەڤە هەموو بووینە بارگرانیەک مەزنە ل سەر پرانیا ئارێشە و پرسگرێکێن گەلێ کورد. لەورا ژی تەڤ گوهەرینێن دەڤەرێ، ل ژێر باندۆرا هێزێن دەرەکی و حەزێن ئێلیتەیا کوردی “سیاسی/ رەوشەنبیری” بووینە. ئەڤە ژی هەرتم، یەک ژ ئاستەنگێن هشمەندی و خەباتا کوردان بووینە.
د قووناغێن تەڤگەرێن کوردی دا، ژ دەرڤەی دژاتیا “کورد و ئەرەب”ان، ئێلیتە و رێبەرێن وان چاخان، نکارینە خواندن و نرخاندنان دیرۆکێ بکەنە پالپشتیا تەڤگەرێن کوردی. ئانکو راستە ڤان تەڤگەران، کاری د ناڤ تاکێ کورد دا، کینا دژمن/ داگیرکەران پەیدا بکەت، بەلێ نکاری خوەناسینا تاکێ کورد ب خوە بکەت. ئها هەژاریا نەتەوەبوونا مە ژی، دزڤریتە لاوازیا ئێلیتەیا سەرکێشیا تەڤگەرێن نەتەوەیی دکر، چونکو وان نکاری ب سایا تێگەهێ “کوردینی”، نفشەکێ نەتەوەپەروەر بەرهەم بینن. راستە تێگەهێ کوردینیێ، شێوەکی گەلەری وەرگرت، بەلێ سەرهەڤیا ڤێ پرۆسێسێ، نکاریە ئێلیتەیەکا ل ئاستێ بوویەر و قووناغان درست بکەت.
پرانیا تێگەهێن کوردان بکارئانی، ژ حەز و چاڤلێکرنا ئێلیتەیا سیاسیا کوردی، دەربازی جڤاک و دیرۆکا مە ب خوە نەبووینە، چونکو رەوشا ئاڤازبوون و ژ دایکبوونێ، بەرباریا ڤان حەز و چاڤلێکرنان/ تێگەهان نەبوویە. هەروها راستە ژی، ئەو مۆدێل و تێگەهێن ئێلیتەیا سیاسیا کوردی سەرەدەری دگەل کرن، حەزێن وی چاخی بوون، بەلێ ژ دەرڤەی هێزا دلینی، ژینگەهـ و ئاخا ژیانێ، ل وارگەهێ مە نەبووینە! ئانکو گەلەک جاران ئێلیتەیی بلەز و گەرمی “هزر، رێباز و…” وەرگرتینە، بێی بەرهەڤی و پاشخانان شرۆڤە بکەن. ئێدی راستە ئەڤ پرسگرێکە ب خوە ژی، گرێدایی وی چاخی بوو، بەلێ دیسان جهـ/ ژینگەها مە یا هنگی نەیا بەرهەڤبوویە. ب ڤێ یەکێ، بنگەهێ ڤێ رەوشێ ژی ژ حەزا ئێلیتەیا سیاسی و نەبەرهەڤیا هێزا جڤاکی دهێت، چونکو ئێلیتەیا سیاسیا کوردی د تەڤ واران دا، بەری کار ل سەر هەر مۆدێل و تێگەهەکی بکەت، دڤیا خەبات ل سەر دەسنیشانا ناکۆکیێن هێزێن جڤاکی کربان. ئها ڤێ ڤالاتیێ ل رۆژهلاتا ناڤین وەکر، کو ئێلیتەیێن هێزێ وەک کۆدەتایێن لەشکری، پتر ژ ئێلیتەیێن هزری، فەلسەفی و رەوشەنبیری رۆل دیتیە. ئەڤ هشمەندیە وەک ئێلیتەیا سیاسیا/ لەشکری، دەربازی ئێلیتەیا ئابۆری/ سیاسی ژی بوویە، کو ئیرۆ ئەڤە رۆلی د گوهەرینا خەریتێن دەڤەرێ دا دبینیت.
دیارە نووکرن و ڤەژینا ئورۆپا د تەڤایا واران دا هاتەکرن، بەلێ ل نک مە تەنێ د وارێ لەشکری/ هێزێ و هەلبەستێ دا، کو ڤەژەنا ئەقل و ئاستێ فیودالیزمێ یا هنگی بوویە. ئانکو راستە ل كوردستانێ گەلەك پێكۆل هاتنەكرن ئێلیتەیەك ب رێكا كۆمەكا ئەزموونگەریان “هەلبەست، چیرۆك، شانۆ و شێوەكار” درست ببیت، بەلێ دیسان درست نەبوو، چونكو ئەڤ ژینگەهـ و ئێلیتەیا سیاسی و رەوشەنبیری مری ژ دایكبوویە.
جاران ریهسپی/ ئەقلمەندان، رۆلێ خوە بۆ چارەسەریا ئارێشان و ئاراستەکرنێ ددیت، بەلێ ئیرۆ راستە ئێلیتە/ بژارەیی هەمان ئەرکێ ریهسپیێن جاران هەیە، لێ تا نوکە رۆلێ خوە نەدیتیە. ئانکو راستە ژی، جاران ل هندەک دەرفەت و دەلیڤێن دیرۆکێ، خەلک رۆلێ خوە ددیت، بەلێ پا دڤێت هەرتم ئێلیتە رۆلێ خوە ببینیت، چونکو ئەرکێ ئێلیتەی ل شوونا خەلکێ هزر نەکەت، هزر بکەت. بنێرە هێشتا ئەم ژێدەرێن خوە، ژ هزرێن گەل ب گشتی وەردگرین، چونكو هێشتا ل نك مە ئێلیتە پەیدانەبوویە، داكو ببنە ژێردەرێن هزرێن گەل. ئێدی لاوازیا رۆلێ ئێلیتەی، گەل رۆلێ ئێلیتەی وەک رەوشەنبیری و سیاسی دبینیت. ژ بەر هندێ، رەوشا مە گەهشتیە ڤی ئاستێ نوکە ئەم دبینین. راستە زانکۆ جهێ هەڤناس، دیالۆگ و درستکرنا ئێلیتەیانە، بەلێ ئیرۆ ل نک مە مخابن زانکۆ ژی ڤی رۆلی نابینن. ب ڤێ رەوشێ، هێشتا ل نک مە ئێلیتە ب باشی و گەهشتی درست نەبوویە، داکو بکاریت نۆرمان/ نرخان بۆ خەلکی درست بکەت. دیارە ئەڤە ژی، رەنگەكێ بێسەری و زڤرینا د بازنێ دا درست دکەت.
ب ئەنجام، تاكو گووڤكێ دیرۆکێ ژی ئێلیتە هەنە، لێ بەلێ گەلێ كورد ئێلیتە نینن! ئەڤێ ژی وەکر، ل جهێ ئێلیتەیا سیاسی بهێتە درستکرن، کار و هیڤی ل سەر مەزنکرنا سەرۆکێ رزگارکەر هاتە ئافراندن. ئەڤە ژی، ب سایا هشمەندیا کەڤنار و پارێن گەندەلیێ، راگەهاندن و ئێلیتەیەکا گەندەل دهێتەکرن. راستە ئێلیتە و سەرکردێن گەندەل، ژ ملەتەکێ پاک ناهێنە ژیانێ، بەلکو ژ ژینگەهـ، دیاردە و پرۆسێسا گەندەلیێ بەرهەم دهێن. ئێدی تایبەتمەندیا هەڤبەشا ڤێ ئەقلی ڤاڤێر دکەت، “ئێلیتەیا گەندەلە”.
ب ڤێ ئاخێ، یەک ژ ساخلەتێن نووبوون و جڤاکا سڤيل ژی، هەبوونا ئێلیتەیەکا خوەدان شیانە. هەروها جڤاکا سڤیل یەک ژ پێکهاتێن جڤاکێن هەڤچەرخە، کو پشتی دەسەلاتا سیاسی و ئێلیتەیا سیاسی دهێت. بنێرە نە كەتنا بلۆكێ رۆژهلات و نە ژی سەرهلدانا بهارا 1991، ڤێ ئێلیتەیی چ پێشبینی، هزر و پرۆژە نەبوون. لەورا ئەڤ هەردوو روودانە، بۆ ڤێ ئێلیتەیێ ژ نشكەكێ ڤەبوون! گرۆڤێن ڤێ گۆتنێ ب خوە ژی، ڤێ ئێلیتەیێ خوە ب دلینیا نەتەوەی‌ڤە گرت، بەلێ پشتی سەرهلدانا 1991 و كەتنا بلۆكێ سۆسیالیزمێ، داوی ب هیڤیێن ڤێ ئێلیتەیێ ژی هات.
ئەگەر مرۆڤ ل دیمەنێن نەرازیبوون و سەرهلدەرێن بهارا ئەرەبی ژی بنێریت، گەلەک ب زەلالی گرفتێن “ئێلیتەیا سیاسی/ پێشەنگ، سازیێن جڤاکا سڤیل، مەدیایی، رەوشەنبیری، پارت، سەندیکا و سەرۆک/ رێبەر”، خویا دبن. راستە ئێلیتە ئەزێ هەردەمم، بەلێ پا شۆرش “ئەزێ ئازاد”، ژ جەلەبی جودا دکەت، چونکو جڤاکێن بێ ئێلیتە، جڤاکێن جەلەبن. هەروها راستە ل رۆژهلاتا ناڤین، ب گشتی ئاستێ خەلکی و ب تایبەتی ژی ل سەدێ بۆری گەلەکێ لاوازبوو، بەلێ پا د ناڤ گەلێن دەردور دا کۆمەکا بژارە و ئێلیتەیان هەبوون، کو بکارن تەڤگەر و شۆرشان بکەن، بەلێ ل نک کوردان تەڤ تەڤگەرێن مە ل سەردەستێ “شێخ، ئاغا، سەید، قازی، مەلا و پاشان” بوون.
راستە بزاڤ و حەزا ئێلیتەیا سیاسیا کوردی بۆ سوبەهی بوویە، بەلێ پا شیان، ئاست و حەزا جڤاکی ژی بۆ دوهی بوویە. لەورا د ناڤ تەڤگەرێن کوردی دا، کادرێن هشمەند نەبووینە، بکارن ببنە پێشەنگێن تەڤگەرێن دوهی و رێبەرێن سیاسەتا ئیرۆ ژی بکەن. ب ڤێ یەکێ، سیاسەت و رەوشەنبیریا ئێلیتەیێ، رۆلێ خوە نە دیتیە و دەربازی ناڤ تەڤایا جڤاکی نەبووینە. ئێدی هەرچەوا ئێلیتەک نینە جڤاکی ئاراستە بکەت، وسا ژی ئێلیتەک نینە رەوشەنبیریا کوردی ئاراستە بکەت. لەورا نەبوونا رێبەر و رەوشەنبیرێن پێشەنگ، هەرتم فاکتەرێن شکەستنا شۆرشێن جڤاکی و نەتەوەیی بووینە. ئێدی راستە ئەڤ پرسگرێکە، خوە د گرفتێن جڤاکی دا دبینن، چونکو مە گرفتێن ناسنامێن “جڤاکی و نەتەوەیی” هەنە. دیارە ئەڤە ژی، ڤەدگەریتە هەژاری و لاوازیا هشمەندیا جڤاکی، کو نکاریت رێکێ ل بەر ئێلیتەیا هێزێ خوەش بکەن. هزرێن مرۆڤێن کورد ژی، دەرێژێن ڤان گرفتانە، چونکو ئەڤ هزرە د رەوشێن ترسناک و هاڤی دا پەروەردەبووینە.
پێشداچوونا وارێن “ئابۆری، جڤاکی و سیاسی”، رێکخوەشکرێن سەرەکی یێن ئافراندنا ئێلیتەیا بکاریت رێنیشاندەرا جڤاکی بکەت. ئیرۆ ب تایبەتی، رۆلێ ئێلیتەیان گەلەکێ گرینگە، چونکو ئێلیتەیێن وارێن ئەلکترۆنی/ گلۆبال، کو کەنال و پەنجەرێن تەڤ کەس و مالانە. بێگومان ئەڤە جورە چارەسەریە ژی، دخوازیتە “تەڤگەرەکا هزری”، کو د سەرپێهاتیا جیهانێ دا، ب “ئالۆزیا باژارڤانی/ فروید” هاتیە بناڤکرن. راستە ئەڤ رەنگە سەروبەرە، د ئەنجامێن شەرێن جیهانێ دا راستی ئورۆپیان هاتن، بەلێ پا بۆ چارەسەریان، خەلکی وان روو ل دیرۆکێ کرن.
ب گەلەمپەری، دڤێت جڤاکا سیاسی ژ ئێلیتەیا سیاسی بهێتە جوداکرن، چونکو ئاستێ سیاسیێ جڤاکان، رۆلەکێ گرینگی چەواتیا شۆرشان دبینیت. دیارە هزرێن رەخنەیی، وەک فاکتەرێن ئاڤاکرنا تەڤگەر و شۆرشان، ب رەوشەنبیر و ئێلیتەیێن پێشەنگ دهێنەکرن. لەورا تۆرێن ئەنترنێتێ/ جڤاکی و ئاموورێ مۆبائیلان، ب ساناهی بووینە ئەلترناتیڤێن بهێزێن مەدیا کلاسیکا دەسەلاتێ و ئێلیتەیا جاران. ئها هوسا ئەڤێ یەکێ رێکێن گەهاندنێ گوهەرین، رێکا خەلکێ نۆرمال خوەشکر، کو ب رێکا کەنالێن تەکنۆلۆژیایێ گڤاشتنێ ل سەر دەسەلاتێ بکەن، یاکو جاران سیاسەتمەدار و رەوشەنبیران/ ئێلیتەیان ئەڤ رۆلە ددیت.
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2023.12.18