گەندەلیا سیاسی ڤەژەنا گەندەلیەکا سیستەماتیکە

محسن ئوسمان

پشتی پرۆسێسا پاوانیێ “داگیرکرن، گەندەلی، تالانکرن، زۆرداری و کوژتن” پەیدابووینە، هەروها گەندەلیا سیستەماتیک ژی پشتی دەسەلاتێن سیاسی خورتبوویە، بەلێ پا پشتی سیستەمێن دیمۆکراتی ل جیهانا مۆدێرن پەیدابووین، پرۆسێسا چاڤدێری هاتیەکرن. گەندەلی ژ بەرتیلیێ دەسپێدکەت، چونکو دەما بەرژەڤەندیا کەسی/ تایبەتی سەردەستی بەرژەڤەندیێن گشتی دبن، رێکا گەندەلیێ ژی خوەش دبیت. لەورا “زانایێ جڤاکناس پادیۆلو ــ Padioleau، گەندەلیێ ب شێوەکی گشتی، وەک دیاردەکا سیاسی پێناسە دکەت”(1). ئێدی گەندەلی ب واتەیا هلوەشیانا مۆرالا سیاسی دهێت، چونکو ئەنجامێن گەندەلیا سیاسی، خوە د “سەختەکاریا هلبژارتنان، خیانەت، خوە فروتن و دۆزبەردانێ” دا دبینن. سەختەکاری ب خوە ژی، بەشەکێ گرینگێ گەندەلیا سیاسیە، چونکو گەندەلیا سیاسی ماکا تەڤ گەندەلیانە. ب ڤێ یەکێ، بژارەیا سیاسی ژ ڤێ گەندەلیا تەڤلی پرنسیپێن جڤاکی بووی، بەرپرسن. ب راستی، رەوش هند گەنی و کرێت بوویە، تا وێ رادێ بژارێن مە یێن سیاسی شانازیێ ب “دزی/ گەندەلی و خیانەتێ” بکەن. لەورا هەرزوو کوردان گۆتیە: “ماسی ژ سەری درزیت”، چونکو ل تەڤ دەسەلاتان، گەندەلی ژ ئاستێ بلند دەسپێدکەن.وەک پێڤاژۆیا دیرۆکێ خویا دکەت، ل دەسپێکێ گەندەلی د بازنێ تێهزرکرنێن مۆرالی دا بوو، بەلێ پاش پشتی هنگی، دەربازی بیاڤێن زانستێن سیاسی و جڤاکی ژی بوو. ب تایبەتی ژی، دەما رۆلێ قانوون و رێزانیان نەمینیت، دەرگەهێ نەرەواتیێ دهێتە ڤەکرن. چارەسەریا گەندەلیێ ب گوهەرینا کەس و پارتان ناهێتەکرن، بەلکو دڤێت کار ل سەر گوهەرین و چاکسازیا وێ ژینگەهێ بهێتەکرن، ئەوا ژیانێ ددەتە گەندەلیێ. هەروها د گرفت و شەرێن ناڤخوەیی و دەرەکی ژی دا، رێکا گەندەلیێ بەرین دبیت. ئانکو دەما دۆزا ولاتی دهێتە بەردان، ژێیاتی نەمینیت و ئاخ/ ولاتی گرینگیا خوە نەمان، هنگی تەڤ دەرگەهێن نێگاتیڤ دهێنە ڤەکرن.ئەڤ دەسەلاتێن ب هشمەندیا مالباتی و کولتورێ سولتانی هاتینە پەروەردەکرن، تا سینۆرێن خوەکوژتنێ حەز ژ دەسەلات و پاران دکەن. ئەڤێ یەکێ، سەردەستیا کولتورێ یەک “کەس، پارت و هێز”، ل سەر هشمەندیا خەلکێ مە زالکریە. بنێرە ل ڤان دەڤەران، ب چ شێوەیان لێپرسین دگەل بژارەیا سیاسی ناهێتەکرن. لەورا گەندەلی وەک ئۆرگان یا ب بژارەیێن مە یێن سیاسی ڤە هاتیە گرێدان، چونکو نەبەس ئەڤ جورە گەندەلیە وەک شێوازەکێ نەرەوایە، بەلکو سیستەمی و دەزگاییە. ئانکو گەندەلیا کەهی و دامەزرای، وەک ئالاڤێ دەسەلاتێ زالی سەر تەڤ فۆرم و بیاڤێن ژیانا مە بوویە، لەورا ئیرۆ مۆرالا نەرەوا، سەردەستی هشمەندیێ ژی بوویە. ب ڤێ یەکێ، گەندەلی ژ بیاڤێ خوەیێ ماتریالی، دەربازی وارێ مۆرال و بهایێن جڤاکی بوویە. ئێدی نەبوونا سازی و دەزگەهان، دەرورێکان ل بەر گەندەلیێ خوەشدکەت، چونکو چەند حکوومەت و دەولەت لاواز ببن، هند ژی بیاڤێ گەندەلیێ بەرین دبیت.ب ڤان پاشخانان، گەندەلی وەک دیاردەکا دینامیکی، ژ وارێ دەسنیشانکری، دەربازی بیاڤەکێ بەرینێ جڤاکی بوویە. هەروها ژ رەوشا ئاوارتە، دەربازی تەڤ پێگەهێن دەسەلاتێ بوویە. لەورا مەترسیا گەندەلیا دەڤەرێ نە د ئاستێ خوەیێ بلند دایە، بەلکو مەترسیا مەزن د ئالاڤ و بەربلاڤبوونا تەڤ پێگەهێن دەسەلاتێ دایە. ب ڤێ یەکێ، گەندەلی شووری ناڤ تەڤ سازی و دەزگەهان بوویە، تا وێ رادێ ئێدی گەندەلی وەک مۆدێل و کولتورێ بەربلاڤی ناڤ جڤاکێ بوویە. ب کورتی، گەندەلیا ل ڤێ دەڤەرێ وەک پەژیکەکێ ــ Epidemie، تەڤ بنواشێن جڤاکی ڤەگرتینە.دیارە چەوا رەهێن گەندەلیێ، وەک میراتگری ژ دیرۆکەکا درێژ و کەڤنار “داگیرکرن، تالانکرن، دزی و خاپاندن” دهێت. وسا ژی دیرۆک و فۆرمێ گەندەلیا مە، ژ گەندەلیا کۆچەری، دەربازی گەندەلیا دامەزرای بوویە. ب ڤی یەکێ، هێزا قەبیلێ بۆ پاراستنا مالبات/ دەسەلاتێ، وەک ناڤەرۆکەکا سیاسی هاتیە بکارئانین. ب ئەنجام، ئەم د ناڤبەرا هشمەندیا “داگیرکرنا سەردەستان، کۆچەریێ، بارگرانیا سامانێن سروشتی و گەندەلیا دەسەلاتا کوردی” دا دنالین.بنێرە “دەسەلات و بازارا کوور/ تاری”، کو ئەو رۆلێ هەرە گرینگ دبینیت. ئها هوسا ل ڤان دەڤەران، گەندەلی د ناڤبەرا “بازارا سیاسی/ برێڤەبرن” و “بازارا ئابۆری/ جڤاکی” دا دهێتەکرن. لەورا د گەندەلیا سیستەماتیک دا، مرۆڤ “سیاسی و برێڤەبەری” ژێکجودا ناکەت، چونکو سامان و دەسەلات تێکهل دبن. ب ڤێ یەکێ، فەروەریا مە کاری ب رێکا لەشکر/ هێزێ سەقامگیریێ ب “دەسەلات و سامانێن ڤەشارتی” بکەت. ب ئەنجام، رەوشا ئیرۆ یا کوردستانێ، ژ دەسەلاتا گەندەل، بەر ب دەسەلاتا گەندەلیکرنێ ڤە چوویە یان بێژین، گەندەلیا دەسەلاتێ، دەربازی دەسەلاتا گەندەلیێ بوویە.ب ڤێ تێگەهشتنێ، سەروەت و سامان رێکێن موکمکرن و گەهشتنا دەسەلاتێ خورت دکەن، چونکو گەهشتنا دەسەلاتێ، سەروەت و سامانی ب هەر ئاوایەکی دخوازن. ئێدی ب کۆمکرنا سامانەکێ مەزن، رێک و مێتۆدێن دەسەلاتێ گوهەرین، کو ل سەر ئاستێ ناڤخوە شێوازێ “خەلاتکرن و ترساندن”ێ بکارئانی و ل سەر ئاستێ دەرڤە ژی دەڤێ “ئیران و تورکیا” تێکرن. ل ڤی دەمی، دەسەلاتێ هند ترس ژ خەلکی نەمایە و بۆ هلبژارتنێ ژی پێدڤی ب خەلکی نەمایە، چونکو پرۆسێسا سەختەکاریێ جهێ دەنگێ خەلکی ژی گرتیە. ل ڤی چاخی، دەسەلاتێ هەم کورسیکا خوە مسوگەر و گرەنتیکر کریە و هەم ژی فەروەریێ ب پاوانێ خوە دزانیت. لەورا بۆ بەردەوامبوونا ڤێ رەوشێ ژی، دەسەلاتێ تەڤ ژیان کرە “گرفت و قەیران”، داکو خەلکی پێ مژوول بکەت.گەلۆ مرۆڤ چەوا ل ڤان دیمەنێن گەندەلیێ، ژ “بەرتیلیا تاکی” و تاکو دگەهیتە “گەندەلیا رێکخستی” بنێریت؟ ئەرێ مرۆڤ دکاریت بێژیت: گەندەلی = مۆنۆپۆل؟ لەورا کوردان هەرزوو گۆتیە: “دزێ ب دهۆل”، چونکو بنێرە گەندەلی ل نک مە، بوویە پرۆسێسەکا سیستەماتیک و سروشتی!

ژێدەر1) محمد حلیم لمام ـــ ظاهرة الفساد السیاسي في الجزائر/ دراسة وصفیة تحلیلیة ـــ رسالة لنیل شهادة الماجستیر، جامعة الجزائر، کلیة العلوم السیاسیة، 2002 ـــ 2006 ص24.

محسن ئۆسمان دهۆک، 2021.04.02