بێدادیا رۆژهلاتا ناڤینژ دوهی و تا ئیرۆ!
موهسن ئوسمان
دیارە گەلەک پێناسێن ستەمکاریێ هەنە، بەلێ یەک ژ دیاردێن ستەمکاریێ کار و بەرژەڤەندیێن گشتی، ب بریارێن یەک کەسی دهێنەدان. هەروها گەلەک جورێن ستەمکاریێ ژی هەنە، بەلێ دڤێت ل دەسپێکێ بنگەهێ دیرۆکیێ تێگەهی ناس بکەین، کو “ستەمکار ــ Despot، ژ پەیڤا یۆنانی دێسپۆتس ــ Despots، ب واتەیا خوەیێ خێزانێ هاتیە. پاش ئەڤ پەیڤە، ژ سینۆرێن مالێ، دەربازی جیهانا سیاسی بوویە”.
رەوشا باژارڤانیێن کەڤنارێن رۆژهلات ل سەر جوباری، ئاڤدێری و بەنداڤان بوویە، ئەڤێ ژی وەکریە کارێ سوخرێ و کوولەکرنا خەلکی وەک کۆم بهێتەکرن. دیارە ئەڤە ژی، پشتی پەیدابوونا دەولەتێن باژاران بوویە. لەورا زانایێ ئەلمان کارل ڤیتفۆگێل ــ Karl Wittfogel ئەڤ دەڤەرە، ب کولتورێ “ستەمکاریا رۆژهلات” بناڤکریە. ڤیتفۆگێل گەلەک مفا، ژ راڤە و داڤەکرنا مارکس ل سەر فۆرمێ بەرهئینانا ئاسیایی دیتیە، ئەڤ جڤاکە ل سەر سیستەمێ برێڤەبرنا ئاڤدێریێ رادبیت، یاکو ب “تیۆرا ئاڤێ/ جڤاکێن ئاڤی” دهێتە بناڤکرن. ئێدی یێ دەسەلات ل سەر ئاڤێ هەی، ئەوی دەسەلات ل سەر جڤاکی ب تەڤایی هەیە، چونکو ئەڤە جڤاکێن رووباری و دەولەتێن هیدرۆلیکی/ ئاڤینە. ئانکو چەوا جاران کێ دەسەلات ل سەر ڤان کەنالان “جوباری، ئاڤدێری و بەنداڤان” هەبایە، وسا ژی دەسەلات ل سەر تەڤ بیاڤێن دی یێن بازرگانی و ژیانێ هەبوویە. ئیرۆ ژی ب هەمان شێوە، کێ دەسەلات ل سەر چالێن نەفتێ/ پەترۆلێ هەیە، ئەوی دەسەلات ل سەر تەڤایا کار و داهاتێن دی ژی هەیە.
ل گۆر ئەزموون و پێڤاژۆیا مرۆڤاهیێ خویا دبیت، چەوا ستەمکاریا رەق هەیە، وسا ژی ستەمکاریا نەرم هەیە، کو کار ل سەر مەژیێ خەلکی دهێتەکرن و خەلک ب ژینگەهەکا کەڤنەشۆپ و خاپاندن دهێتە سێلماندن/ خاپاندن. راستە ئەڤ جورە ستەمکاریە، ب ناڤەرۆکا خوە گەلەکا دژوارە، بەلێ ب خولکێ خوە نەرم بەرچاڤ دبیت. ئێدی باندۆرا ستەمکاریێ ل سەر دەروونێ خەلکی یا دیارە، بەلێ خولکێ ستەمکاریێ خویا ناکەت. ب ڤێ هشمەندیێ، ب درێژیا دیرۆکا دەڤەرێ، گەلێ مە راستی ستەمکاریا “مەژی/ لاش”، دەرەکی و ناڤخوەیی هاتیە.
گەلۆ قەبوولکرنا تەڤ رەنگێن بێدادیێ، ژ “بێدەنگیا هشمەندی” یان ژی ژ “بێدەنگیا ترسێ” دهێت؟ ستەمكار ژێردەستیێ ب سایا ترسێ درست دكەت، تا وێ رادێ کورد دبێژن: “دیوار ب گوهن”. ئەڤە ژی وەک مەبەست ژ كوولەكرنا خەلكی/ جڤاكی، ترس ژ هەر نەرازیبوون و سەرهلدانێن گەلان، یاکو ژ ئەنجامێ سەرهەڤیا زۆرداریێ دپەقیت. ئەڤ ترسە ب رێكا لەشكری/ هێزا رەق و هێزا نەرم/ مەدیا، وەک سیستەمێ دەمارگیریێ دهێتەكرن. ئێدی ئەم ب هێزا رەق، دەمارگیری و ستەمکاریا سیاسی، نکارین تا داویێ بەردەوام بین، چونکو دەمارگیری، وەک کارەکێ فیزیکی خوەکوژیێ بەرهەمدئینیت!
پرۆسێسا ستەمکاریێ، وەک رێبەرێن گورێخ گیانێ هەڤولاتیبوونێ هەژار دکەن و گومان و بێ باوریێ، د ناڤ خەلکی دا بلاڤ دکەن. ئێدی ل ڤان جڤاکان، ب تەڤ واتەیا پەیڤێ “بێکاری، هەژاری و مەلوولی” درست دبیت. بێکاری و بێدادیێ ولات داپۆشی‌یە، لەورا ئەنتۆنی نیگێرێ ئیتالی دبێژیت: ل تونس/ “ئبن عەلی مینەکا/ ئەلغامەکا بەروەخت د بێکاریێ دا چاند، کو ل هەردەمی دکاریت بپەقیت”. ب ڤێ یەکێ، لاوازیا گەلی و زالیا دەسەلاتێ، هەڤکێشێن مرۆڤدۆستیێ ل دەڤەرێ ئالیسەنگکرینە! ل ڤی دەمی، هەڤولاتیبوون و دێمۆکراتی هندا دبیت و ترس دبیتە بەرچاڤترین دیاردە. لەورا ترس ژ سیستەمێن دێمۆکراتی، فۆرمێ ستەمکاریێ سەردەست دکەت، چونکو ستەمکاریا دەسەلات/ سەرۆکان، ژ نەرازیبوونا خەلکی دهێت. هەروەکو مێکاڤیلی دبێژیتە میرێ خوە: “چەند ستەمکاریا تە زێدە ببیت، هند ژی دێ سیستەمێ دەسەلاتا تە لاواز بیت”. لەورا ناڤبری دبێژیتە میرێ خوە، دڤێت خەلك ژ تە بترسیت و د هەمان دەم ژی دا، حەز ژ تە بكەن.
ب ڤێ یەکێ، چەوا “نە رەواتی و ترس”، دوو فاکتەرێن سەرەکیێن پەیداکرنا ستەمکارانن، وسا ژی دەسەلات ستەمکاریێ ب رێکا بلاڤکرنا ترسێ ل سەر خەلکی بەردەوام دبیت. هەروها “ترس و حەز” د هەمان دەم دا، فاکتەرێن پەیداکرنا ستەمکارینە. ئێدی هەرتم دەسەلات ژ گەل دترسیت، ژ بەر هندێ ژی رەنگێن جودایێن سەرکوتکرنێ بکاردئینیت. ئانکو ستەمکاری/ تۆندوتیژی ژ ترسێ پەیدا دبیت، چونکو کەسێن کاراکتەر لاواز و پری گرێ، ب پرۆسێسا ستەمکاری/ تۆندوتیژیێ، وێ ڤالاتیێ پر دکەن. لەورا ستەمکاری/ تۆندوتیژی، ب “چەکێ ترسنۆکان” دهێتە بناڤکرن. ب ڤێ یەکێ، ترس درۆڤەکێ ڤاڤێرێ رەوشەنبیریا ستەمکاریێ‌یە، ترس ژ “ئازادی، تاکەکەسی، تێهزرکرنا رەخنەی/ ئەقلانی، مۆدێرنیزم، جودای و شاشی”ێ.
دیارە ب نەبوونا دەسەلاتا قانوون و سازیان، تۆندوتیژی و ستەمکاری دهێتە بکارئانین، لەورا تۆندوتیژی ل دەڤەرێ، بوویە ستراتیژیا سیاسەتا سەردەست. ژ بەر هندێ، “ستەمکاری ژی پشتی نەمانا قانوونێ دەسپێدکەت/ لۆک”، چونکو کەسێن ل ڤان جورە ولاتان دەسەلاتێ ب رێکێن قانوونی و دادپەروەری وەرناگرن، بەلکو پتر ب سایا “تۆپزی، دەرفەت، کۆدەتا و ب رێکا مالباتانە”. ئێدی “هەژاریا رەها، ژ مرنێ ب خوە کمباخترە”. لەورا “ئەگەر ستەمکاری هەژاریێ پەیدا بکەت، پا وەرار کورێ ئازادیێ‌یە/ مۆنتێسکیو”.
ل دەسەلاتێن ستەمکار، سێکوچکا “لەشکر و ئاسایش” و برێڤەبرن، بێی سازیێن سڤیل دهێنە مەشاندن. سانسۆری و چاڤدێریا ڤان هەردوو دەزگەهان، کولتورێ ترس و مەلوولیێ درستکریە. ئێدی تێکهلکرنا “سەرکوتکرن، ترساندن، دەهمەنکرن و رازیکرن”ێ، ژ بۆ خزمەتا دەسەلاتێ هاتنەکرن. ل ڤێرێ دپرسین، گەلۆ پۆلیس د خزمەتا گەلی دایە یان ژی دژی گەلیە؟ ئەگەر لەشکر و پۆلیس، د جیهانا مۆدێرن دا بۆ پاراستنا ئاسایش و ئەولەهیا خەلکی بن، پا ئەڤ هەردوو دەزگەهە ل رۆژهلات بۆ سەرکوتکرنا خەلکینە، کو ب “ستەمکاریا رێکخستی” دهێتە بناڤکرن. ئها ئەڤە، جوداهیا د ناڤبەرا سیستەمێن دێمۆکراتی و ستەمکار دا دیار دکەت.
راستە ستەمکارێن جاران خوەیی پرۆژەبوون، لێ ستەمکارێن نوکە/ کورد نە خوەیی پرۆژە و ئارمانجن، چونکو تێگەهێ پرۆژە ب واتەیا بەرنامێ پاشەرۆژێ دهێت. مرۆڤ نکاریت ڤێ سەرکوتکرن و ستەمکاریا سیاسی، بێی خەتمینا سیاسی فام بکەت، چونکو ئەڤێ تێگەهشتنێ وەکریە، خەلکێ دەڤەرێ واتەیا دەسەلات/ فەروەریێ ب “هێز، تۆندی و ستەمکاری”ێ فام بکەت. راستە ل ڤان دەڤەران، سیاسەت لاوازبوویە و سەرکوتکرنا دەسەلاتێ ژی خورتبوویە. ئها ڤی ئەقلی، ل نک مە “باژارێن بێدەنگ” ئافراندینە، چونکو تا نوکە مە جڤاکەکا رێکخستی نینە، داکو بکاریت جڤاکەکا سیاسی بەرهەم بینیت.