ئەقل و هزرگەلۆ بۆچی کوردان هەژاریا هزری هەیە؟
موهسن ئوسمان
- دبیت خەلک ژ بێزاری و بێدادیێ، گەلەک حەز ژ مژارێن هوسا نەکەن، بەلێ پا ب راستی ئەگەر مە کوردان هەرزوو گرینگی ب ئەقل و هزر دابا، دبیت ئیرۆ رەوشا مە وها نەبا!
ئەرێ ئارێشێن هزرا مرۆڤێ کورد چ بوون/ چنە؟ گەلۆ ئەرکێن هزرا مرۆڤێ کورد چنە؟ شاشیا مە، د رەنگێ رێکخستنا کۆنتێکستا هزران دایە، چونکو ئەم وەک هزرکرن ژ تەڤایی بەر ب کەسی‌ڤە نەچووینە. ب گەلەمپەری، دیرۆکا هزرا مرۆڤێ کورد، نکاریە هێلەکا بەرئەڤراز بەر ب ئەقلانیا ل سەر نە ئەقلانیێ تۆمار بکەت. لەورا پرسگرێکا مە ئارێشا هزرکرنێ‌یە، بنێرە ئەم تا نوکە نزانین ژێدەرێن هزرێن مە ژ کیژان ئالی دهێن. ئها هوسا مە نکاریە، گەنگەشێ ب ئاوایەکێ ئەقلانی و دوورهێلی، دگەل هزرا مرۆڤێ کورد بکەین، کو ل سەر رەهێن جڤاکیێن شکەستن و تراژیدیێن خوە راوستین، داکو ئەگەرێن دەرئەنجامێن ئیرۆ هەیی باشتر بزانین. ئانکو ژ بەر لاوازیا هزرا مرۆڤێ کورد، نکارینە ڤەکۆلینەکێ ل سەر دوورهێلێ خوە بکەن، داکو بکارن راڤەکرنا ژ بۆ دامەزراندنا هزر و نێرینێن نوویێن رێنیسانسێ ژی بکەن. ب ڤی ئاوایی، بۆ مرۆڤی دیار دبیت، هشمەندی بۆ هزرا مرۆڤێ کورد یا گرینگ نەبوو. هزرا مرۆڤێ کورد نکاریە میکانیزم و پێشهاتێن دەڤەرێ فام بکەت، لەورا هەموو خەون و پلان بنگەر دبن. ب ئەنجام، تەڤ خواندن و پێکۆلێن سیاسی ژ “چەپ تا راست”، نکارینە ل ئاستێ پێویست، باندۆرێ ل سەر هزرا مرۆڤێ کورد بکەن. لەورا مە چ تێکهلی و ڤاڤێری، د ناڤبەرا راڤەکرنێن “ئابۆری، سیاسی و فەلسەفی” دا نەکرینە. ئێدی دەما ئەقل نەشێت بوویەر و تشتان شرۆڤە بکەت، هەبوونا وان تشتان بێواتە دمینیت.
مە نکاریە شۆرشەکا جڤاکیا کوور، بۆ هلوشاندنا بنواشێ گەنارێ ئەقل و کولتورێ کەڤنەشۆپ بکەین، بەلکو پتر ڤەژەن ژ هشمەندیێ بوویە. دیارە مە کار ل سەر هلوشاندنا ئەقلێ کولتورێ “جڤاکا بینەر/ تەرلان” درست دکەت، نەکریە. زانین و هەستێن مە، ل سەر قانوون و سیستەمێن کەڤنار و خوەجهـ برێڤە دچن، بەلێ سیستەم و پێڤاژۆیا ژیانێ د گوهەرینێن بەردەوام و ریشالی دانە. لەورا ئەڤ ئەقل و کولتورێ کەڤنار، نەبەس نکاریت هەڤرکیێ بکەت، بەلکو نکاریت خوە ژی بپارێزیت. ئها ڤێ “تێگەهشتنا خوەجهیا پیرۆز”، ئاسۆیێن بوونا مرۆڤی هەڤسارکرن. ئێدی دەما سیستەمێ ژیانێ، نەشێت سەرەدەریێ دگەل دەرهاڤێژێن نوو بکەت، ژ کار دکەڤیت. دیارە برێڤەبرن و ئاراستەکرنا یاریێن مەزنێن جیهانێ ژی، ب ڤان زانین و هەستێن لاواز ناهێنەکرن. ئەڤ ئەقلە ئەنجامێ هزرێن بەرهەڤ درستبوویە، لەورا خەلکێ مە بوویە قوربانێ پرۆسێسا “گەهاندن و تێگەهاندن”ێن شاش.
دیارە چاخێ، جڤاکێن زیندی راستی ئارێشێن ئەقلی و سیاسی دهێن، روو ل هزرمەند و فیلۆسۆفێن شارەزایێن ڤان واران دکەن. ب ڤێ واتەیێ، رەوشا ئیرۆ یا کوردستانێ ژی، دخوازیتە دووبارە خواندنا زانا و هزرمەندێن ڤان بیاڤان، مینا گرامشی بۆ وارێن “جڤاکا سڤیل/ سیاسی، هەژمۆن رەوشەنبیریێ و رەوشەنبیرێ ئۆرگان”، هانا ئارێنت ل سەر هزر و فەلسەفا سیاسەتێ و کارل شمیت ژی ل سەر پرۆسێسا تیۆلۆگی و سیاسەتێ. سەرباری هزرێن گرامشی دکارن ئالاڤێن رەخنەیێن پێدڤی ژ بۆ فامکرنا گرفتان بەرهەم بینن.
ب ڤی ئاوایی، سیاسەت ل ڤان دەڤەران، وەک بەرخوەری، نەکو بەرهەمداریێ دهێتە بکارئانین. لەورا مە نکاری ژ قووناغا تێگەهشتنێ، دەربازی تێگەهشتنا قووناغێ ببین. ب ڤێ یەکێ، هەژاریا مە یا دەسنیشانکرنا کەلەم و ئاستەنگێن جڤاکی، بووینە ئەگەرێن هەژاریا گوهەرینێ ژی. لەورا هەر کەسێ هزر د گوهەرینێ دا بکەت، دڤێت کەش و مۆرالان بۆ گوهەرینێ بەردەست بکەت. ئێدی ل جڤاکێن مە، گۆتارا “ئەقلێ پەیکەری”، جهێ “ئەقلێ ئەقلانی” گرتیە.
فەلسەفا دیرۆکێ، هەر ژ دێکارت و تا هێگێل دبێژیت، هزرا هلوشاندن/ رزگارکرن دەردێ گوهەرینێ‌یە. ڤێ یەکی رەوشەک درستکریە، خەلکێ مە ب شێوەکی بژیت، هزر د گوهەرینا دوورهێلی دا نەبیت، بەلکو هلگرێ یەک رەهندێ ژیان و هزرکرنێ بیت! هەموو تشت و ژیانا خەلکێن ڤێ دەڤەرێ، ژ دەرڤەی هزر و تێهزرکرنێن وانن، لەورا د بازنەکا ڤالا دا دژین. ئێدی نەبەس ب تەنێ تیۆرێن مەزن ژیانێ دگوهەرن، بەلكو هەڤركیێن مەزن ژی دكارن ژیانێ بگوهەرن. ژ بەر هندێ، هزرێن ژ دەرڤەی هەڤركیان درست دبن، هزرێن بێ باندۆر و سەرڤەنە. ئێدی هزرێن مەزن ئەون، یێن گوهـ ل دەنگێ هەڤركیێن “توێژ، چین و پێكهاتێن جڤاكی” دگرن.
ب ڤێ یەکێ، دڤێت ب رژدی كار ل سەر كەشێ گشتیێ كوردستانێ بهێتەكرن، چونكو ئەڤ كەشە رێكا گوهەرین و پێشداچوونێ خوەش ناكەت. لەورا چ گرێدان ب دوورهێلی و پراکتیکی‌ڤە نینە، چونکو د سەر گۆتارێن جودا ژی دا، لێ تەڤ ب هەمان رێک و ئالاڤ هزر دکەن. ب واتەیا هێشتا سیستەمێ هزریێ مرۆڤێ کورد، نەگەهشتیە دارێژتنا سیستەمەکێ ئیدیۆلۆگیێ رۆهن و ئاشکرایێ وارێ تیۆری و پراکتیکی. راستە ئەم د ناڤبەرا مافداری و سەردەستیێ دا دژین، بەلێ پا دیسان ئاخڤتن ب دلپاكی ل سەر هەر ئارێشەکێ بیت، ب خوە جورەكێ چارەسەریێ‌یە.
ئەگەر ئازادی نەبیت، خەیال ژی نابیت، ئەگەر خەیال نەبیت و هزر ژی نابیت. دەما هزر دمریت، دیالۆگ و باژارڤانی ژی ب هەڤرا مشەخت دبن. دڤێت هزر د خەیالا گەلێ خوە دا بکەین، چونکو دەما “تێگەهـ، گەوهەر، راستی و ناسنامە” دهێنە ژ دەستدان، “ماسک، مەلوولی و خاپاندن”، جهێ وان دگرن. لەورا ئارێشا مە د هزرکرنێ دایە، ئەم چەوا هزر دکەین و ژێدەرێن دەرێژ و هزرێن مە چنە و بۆ کیڤەنە؟ دڤێت ئەو ژی بهێتە گۆتن، ئەم ل سەردەمێ “بازدانا هزران” دژین، چونکو چاخەکە تا مرۆڤ ژ هزرکرنێ ژی دترسیت. ئها هوسا ئەو ملەتێن نکارن هزر بکەن یان ژ هزرکرنێ بترسن، ئەو ل ئالیێ تاریێ تەڤگەرا دیرۆکێ دژین، چونکو “بیی هشمەندی، دیرۆکا راستا مرۆڤی دەسپێناکەت/ هێگێل”. ئەڤ هەڤسەنگ راگرتنە ژی، دخوازیتە ئەقلێن ڤەکری و مۆدێرن، ئەڤە ژی ب خوە دیرۆکێ ئاڤا دکەن. ئێدی هەردەما مرۆڤی پالپشتی ل سەر ئەقلێ خوە کری، هنگی گوهەرینێن ڤەبر د دیرۆکا گەردوونی دا درستکرن. ب ڤێ یەکێ، گوهەرین کاکلا هەموو تێهزرکرنێن دیرۆکێ‌یە، ئها ب ئەنجام، ڤێ یەکێ شۆرشا ئەقلی ئافراندیە.
رەوشا مە، دخوازیتە ڤەگوهاستنا ژ خوەشباوریێ، بۆ رەخنە و گومانێ. ئەڤ تێگەهشتن و رەفتارە، مرۆڤی ژ گەنگەشێن بازنی رزگار دکەت، چونکو ئەم ل هەمبەر بوویەران راستی هلبژارتن یان تێهزرکرنێ دهێین. لەورا ئیرۆ گەنگەشە ل سەر ئۆنتۆلۆگیا هشمەندیا مرۆڤێ کورد، گەلەکا گرینگە، چونکو مە کوردان چ مێتۆدێن رەخنەیی نەبووینە، داکو بکەینە نەخشەرێکا راڤەکرنا جوگرافیا ئەقلێ/ کاراکتەرێ مرۆڤێ کورد. لەورا “رەشبینیا ئەقلی و گەشبینیا حەزێ/ گرامشی”، زالی سەر پرۆپاگەندێن مەیێن بێ واتە و بێ مۆرال بووینە! ئێدی راستە ئەگەر مرۆڤ نە دانەرێ رەوشا خوە بیت، بەلێ بەرپرسێ کریارێن خوەیە.